Bilginin, bilgi olmayanla kasıtlı biçimde birbirine karıştırıldığı bir devirdeyiz. Renata Salecl’ın dediği üzere bu bağlamda “çokseslilik ve gürültü”nün hâkim olduğu bir çağda yaşıyoruz. Doğruya, hakikate ve bilgiye savaş açan, gerçekleri eğip büken, kendisi ve kitlesi için hareket eden, çıkarları doğrultusunda oluşturduğu telaffuzlarıyla alkış almaya uğraşan önderler yine sahne alırken kimi kavramların içi boşaltılıyor ya da en hafif tabirle manaları bulanıklaştırılıyor.
Kelam konusu karışıklık yahut bulanıklıktan hissesini alan kavramların başında faşizm, otoriterlik ve popülizm geliyor. Otoriterliğe ve oradan da faşizme giden yolun birinci basamağı olan popülizm, çoğunlukla bu ikisiyle birebir manada kullanılıyor. Meğer demokrasi soslu bir çeşit baskı rejimi olan popülizmde siyaset bilimi uzmanı Nadia Urbinati’nin de tabiriyle önder, bir çeşit temsili demokrasi oluşturuyor. Buna nazaran önderin belirlediği “iyi” ve “doğru” etrafında konumlananlar, ardına aldığı kitleyle çoğunluk olduğunu argüman ediyor. Hasebiyle önderin “iyisinin” ve “doğrusunun” dışında kalanların istek ve hakları törpülenmeye, hatta yok sayılmaya başlıyor. Önderin telaffuzunu desteklemeyen ve propagandasına girişmeyen bağımsız medya ve öbür siyasi partiler devre dışı bırakılmak istenince popülist başkan için otoriterlik ve faşizm yolu da açılıyor.
Urbinati, işte bu yolu incelediği ‘Ben Halkım’da, popülizm ve demokrasi alakasını hem yakın geçmişe hem de günümüze bakarak ortaya koyuyor.
KURUCU İKTİDAR ALANININ İŞGALİ
Urbinati, kitabı “Popülizm demokrasiyi nasıl dönüştürüyor?” sorusu ve buna aradığı karşılıklar üzerine inşa ederken hayati bir belirlemeyle mevzuyu genişletiyor: “Tüm popülist hareketlerin temel tezi, ‘müesses nizam’ı yahut ‘biz’ (dışarıdaki halk) ve devlet (seçilmiş ya da atanmış karar vericilerin içsel aygıtları) ortasında duran her neyse onu ortadan kaldırmaktır.” Öteki bir deyişle popülist başkanlar yeni bir rejim sıkıntısıyla öncesini kendi çıkarları doğrultusunda değiştirmeyi ya da yok saymayı amaçlıyor. Popülistler, hem anayasal demokrasiyi referans gösteriyor hem de amaç alıyor. Akabinde, iktidara gelir gelmez temsili demokrasiyi dönüştürmeye ve tekrar kendi çıkarları için eğip bükmeye girişerek güçler ayrılığını çarpıtırken her şey, önderin “doğrularına” nazaran şekilleniyor.
Bu yeni “demokrasi”de, başkan ve dar takımı, mahzurları tek tek bertaraf etme etabına geliyor: “Engeller” listesinin başında yer alan siyasi partiler, politik kurumları denetleme misyonu üstlenen kurumlar ve bağımsız medya, önder ve ona sadık takım tarafından kitleye şikâyet edilerek yıpratılıp “yeni demokrasinin düşmanları” olarak gösteriliyor.
Urbinati, kelam konusu süreci şöyle yorumluyor: “Popülistler parti demokrasisinin yerine popülist demokrasiyi koymak ister; başarılı olduklarında ise parti demokrasisinin sunduğu araç ve teknikleri sınırsızca kullanarak idarelerini sağlamlaştırır. Bilhassa iktidardaki seçilmiş önderi desteklemek için popülistler halkın (kitleyi) daima seferberlik içinde tutulmasını teşvik eder ya da çoğunluğun karar alma gücüne getirilmiş kısıtlamaları azaltacak biçimde mevcut anayasada değişiklikler yapar. Uygun deyişle popülizm, kurucu iktidarın alanını işgal etmeyi emeller.”
Urbinati, rastgele bir ideoloji olmayan popülizmin, iktidar yolunda temsili bir süreç diye kıymetlendirilmesi gerektiğini belirtiyor. Buna, kitlenin gönlünü kazanıp oyunu alarak “halkın menfaatleri için” nizamı sorgulama teşebbüsü diyor müellif.
Popülizmin özünde, halkın tasalarını anlamayan birtakım siyasetçilere ve entelektüellere yönelik tenkitler ve onların kurduğu sistemi, o güne dek sesini duyuramamışlar tarafında değiştirme vaadi bulunuyor. Öbür bir deyişle sıradan insanların, yerleşik politik seçkinleri koltuğundan edeceği belirtiliyor. Urbinati, “yeni demokrasi”nin inşa sürecinde popülistlerin, “dışlayıcı halk” kavramına sarılarak hoşnutsuz kümelerin sesi hâline geldiğini (en azından bu türlü sunulduğunu) ve kendi ismiyle anılacak bir rejim kurmaya giriştiğini hatırlatırken temsili demokrasiyi nasıl dönüştürdüğünü bir de buradan açıklıyor: “İktidara gelen popülizm, seçim pratiğine meydan okumaktan fazla bunu çoğunlukla ona liderlik edenin yüceltilmesine ve beşerlerle başkan ortasında (sözümona) direkt temsilîyete dayalı yeni bir elitist idare stratejisine dönüştürür. Bu çerçevede, seçimler plebisit ya da tezahürat üzere işler. Yapmamaları gereken şeyi yaparlar: ‘Ex ante’ kabul edilmiş şeyin hakikat cevap olduğunu göstermek ve kazanan yanlışsız tarafın onaylanması olarak hizmet etmek. Bu da popülizmi daha geniş bir fenomenin alt ögelerinden biri yapar: Seçkinlerin oluşumu ve ikame edilmesi. Popülizmi sırf protesto hareketi ya da anlatı biçiminde kavradığımız sürece bu olguyu görmemiz imkânsızdır. Fakat onu iktidara geldiğinde kendisini dışavurduğu biçimiyle ele alırsak bu öbür gerçeklikler tüm sadeliğiyle bariz hâle gelir.”
MUHALEFETİ GÖLGEDE BIRAKMA TEŞEBBÜSLERİ
Urbinati, popülizmde temel noktanın, “liderin halkla kurduğu ve sürdürdüğü direkt ilişki” olduğunu belirtiyor. Bunun, popülizmi demagojiden farklı hâle getirdiğini anlatırken önderlerin muhalefette ve iktidardayken nasıl hareket ettiğini koyuyor ortaya: “Popülizm muhalefetteyken çoğunluk ve azınlık ortasındaki düalizmi vurgulayıp anayasal demokrasiye karşı çıkarak kitlesini genişletir. Popülistler, anayasal demokrasinin tüm yurttaşların eşit politik güçte olacağını garanti altına alma kelamını yerine getirmekte başarısızlığa uğradığını sav eder. Lakin popülistler bir kez iktidara gelir gelmez, aralıksız bir biçimde idaredeki önderlerinin halkın sesinin cisimleşmiş hâli olduğunu ve temsiliyette hak sav eden herkese karşı ve onların üstünde bulunup anayasal demokrasinin kusurlarını onarmaları gerektiğini kanıtlamak için uğraşır. Popülistler, halk ve önder faal bir biçimde birleştiği ve onları ayıran hiçbir aracı seçkin kalmadığı için müzakere ve arabuluculuğun oynadığı rolün değerli ölçüde azaltılabileceğini ve halk iradesinin kendisini daha güçlü bir formda hayata geçirebileceğini ileri sürer.”
Urbinati, popülizmi demokrasinin bir sureti hâline getiren şeylerin başında, seçimlerde oy verme ya da halkı seçimlere hapsetmenin geldiğini söylüyor. Bir diğer deyişle popülizmde demokratik an sandıkla eşleştiriliyor; demokrasinin özü olan kurumlar ve kurumsallaşma dışlanıyor. Sivil özgürlükler sumen altı edildiği üzere toplumun bir kısmının oyun dışına itildiği bir rejim kurgulanıyor, böylelikle bütün yerine modüllerden birinin konduğu idare biçimi dayatılıyor ve anayasal demokrasinin sonları sonuna kadar zorlanıyor. Bu da muharririn tabiriyle popülizmi, “bir kısmın yeterliliği için” hareket ederken herkesi kontrol altında tutmaya meyilli “hizipçi” bir idare biçimi hâline getiriyor. Akabinde, daha fazla kişiyi saflarına katmak için çalışmalar başlıyor: “Popülist hareketler hasmane bir politik pratiğe sahiptir, böylelikle partizan ayrılıkların ötesine uzanıp halkın gerçek çıkarlarına istikamet verme vaadinde bulunan bir idare oluşturabileceklerini söyler. Popülizm iktidardayken sıradan çoğunluğun çıkarlarına hizmet ettiğini argüman eden ve profesyonel siyasetçilerin müesses nizamını asla üretmeyeceğine kelam veren post-partizan bir idare üzere görünür. Muğlaklığı tam da bu ihtirasından kaynaklanır. Popülist hareketler mevcut partilere karşı toplandığında, ağır bir taraftarlık içinde kendilerini ortaya serer lakin içlerindeki ihtiras, halkın tek partisi olmak ve böylelikle tüm partizan bağlılıklarla muhalefeti gölgede bırakmak için olabildiğince fazla sayıda bireyi içine katmaktır.”
Partinin ve hareketin önüne geçen popülist başkan, müesses nizamı geride bırakmak için çabalarken kurduğu “yeni demokrasi”yle faşizme yakın, demokrasiye uzak bir noktada konumlanıyor. Urbinati, şapkadan tavşan çıkaran ya da “mucize” yarattığı izlenimi uyandıran başkanın anayasal demokrasi yerine, ayarları bozulmuş bir “temsili demokrasi” kurguladığını anımsatıyor. Bu da “kast”a karşı sıradan “yurttaşları birleştirmeyi temel alan” bir aksiyona dönüşüyor. Lakin muharrir bu noktada, şahsiyetçi ve kitlesinin plebistiyle beslenen önderin öne çıktığı popülizme dair bir mim koyuyor: “Nihayetinde popülizm, ister klasik ister dijital olsun, temsilî demokrasinin tek erkli bir düzenlemesiyle sonuçlanır: Önderinin ismini alan bir hareketle…”
Urbinati, çeşitli popülizm tarifleri ve yorumlarına kuşkuyla yaklaşıp kavram karmaşası içinden yakın geçmişteki ve bugünkü örnekleri çekip çıkararak kaleme aldığı ‘Ben Halkım’da, halk ve müesses nizam ikiliğine muhtaçlık duyan popülist önderlerin telaffuz ve hareketlerinden hareketle anayasal demokrasinin dönüştürülerek otoriterliğe ve faşizme giden yolda oluşturulan “yeni temsili demokrasi”yi inceliyor. Bu süreçte popülizmin, parti demokrasisinin aksaklıklarından doğuşunu, demokrasi popülizme evrilmeye başladığında karşılaştığımız ve karşılaşabileceğimiz riskleri anlatıyor. Velhasıl, dün ve bugün ortasındaki benzerlikleri ve farkları vurguladığı çalışmasında, kavramsal ve yaşamsal bir köprü kuruyor.