Madrid’de NATO doruğu öncesinde salı akşamı yapılan 4’lü görüşmeden, mutabakat çıktı. Böylelikle aylardır süregelen diplomatik temaslar taçlanmış, imzalanan mutabakatla Türkiye’nin de İsveç ve Finlandiya’nın NATO’ya üyeliğini destekleyeceği açıklanmış oldu. Türkiye, kuzey ülkelerine yönelik NATO genişlemesine takviye vermeyen tek müttefik ülke pozisyonundaydı.
Mutabakatta öne çıkanlar: Bardağın dolu tarafı
Türkiye, İsveç ve Finlandiya’nın NATO üyeliğini engellerken ana münasebet olarak iki ülkenin Ankara’nın PKK’nın uzantısı olarak tanımladığı YPG/PYD’ye verdiği takviyesi gösteriyordu.
Mutabakat metninde buna direkt olarak değinen unsurlar var. 5. Madde’nin birinci cümlesi çok açık: “Finlandiya ve İsveç, PKK’nın yasaklanmış bir terör örgütü olduğunu teyit eder”. İsveç’in de Finlandiya’nın da üyesi olduğu Avrupa Birliği aslında 2002’den bu yana PKK’yı terör örgütü olarak tanımlıyor. Unsur şu cümleyle devam ediyor:
“Finlandiya ile İsveç, PKK ve başka tüm terörist örgütlerin, bunların uzantılarının faaliyetleri ile iltisaklı kuruluşlar ve paravan örgütler içerisinde yer alan yahut bu terör örgütleriyle kontağı bulunan şahısların faaliyetlerini engelleyeceklerini taahhüt eder”. İşte burada ‘yapıcı muğlaklık’ devreye giriyor. ‘Bardağın boş tarafını’ konuşurken bu cümleye döneceğiz.
4. Madde’nin en değerli ifadelendirmesi de, “Finlandiya ve İsveç, PYD/YPG ve Türkiye’de FETÖ olarak tanımlanan örgüte dayanak sağlamayacaklardır”. Türkiye, doğal bu unsurda YPG ve FETÖ’ye direkt terör örgütü nitelendirilmesi yapılmasını isterdi; lakin Ankara’nın telaffuzlarının bir kısmının karşılığını aldığını görüyoruz.
Türkiye, kurulması kararlaştırılan “işbirliği mekanizması” sayesinde Ankara, verilen taahhütlerin uygulanıp uygulanmadığını denetleyebilecek.
Türkiye için bir öbür karı 7. unsurda görüyoruz: “Türkiye, Finlandiya ve İsveç ortalarında artık hiçbir ulusal silah ambargosu bulunmadığını teyit ederler”. Bu unsurla 2019’da Türkiye’nin Suriye’nin kuzeyine yaptığı operasyon nedeniyle iki ülke tarafından Türkiye’ye uygulanan silah ambargosunun kaldırıldığını anlıyoruz.
Mutabakatın 8. hususunun son fıkrası da Türkiye için değerli bir kar:
“Finlandiya ve İsveç, Türkiye’nin askeri mobilite konusundaki PESCO projesine iştiraki dahil olmak üzere, Türkiye ve başka AB üyesi olmayan Müttefiklerin Avrupa Birliği’nin Ortak Güvenlik ve Savunma Politikası’nın mevcut ve müstakbel teşebbüslerine mümkün olan en geniş biçimde dahil edilmesine dayanak vereceklerdir.”
Türkiye, AB üyesi değil; gelecekte gündeme gelecek değişikliklere Ankara’nın dahil olabilmesi için gelecek bu iki garanti oy, Türkiye’nin çıkarına olacaktır.
Emekli büyükelçi ve T24 muharriri Hasan Göğüş, “Genelde muğlak tabirlerle birlikte Türkiye bu mutabakatla istediğini almıştır” değerlendirmesinde bulundu.
T24 için yaptığı değerlendirmede mutabakatta “Yapıcı muğlaklık” kullanıldığını tabir eden Göğüş, “Genel bir bakışla Türkiye’nin kazanımları daha fazla. İsveç ve Finlandiya’nın kabul etmeyeceği şeyler de muğlak tabirler kullanılarak Türkiye’yi tatmin edecek halde düzenlenmiş” diye konuştu.
Yapıcı muğlaklık nedir? Bu mutabakat tartışıldığı sürece ‘Yapıcı muğlaklık’ sözünü sık sık duyacaksınız. Manasını şöyle açabiliriz: Yapıcı muğlaklığın ekseriyetle müzakerelerde; taraflar ortasındaki makasın çok geniş olduğu mevzularda kullanıldığını görürüz. Tüm taraflar, muahedede yahut açıklamada kullanılan muğlak lisan sayesinde kâğıt üzerindekileri kendi çıkarlarına yarayacak formda yontup yorumlayabilir. Ülkeler, kamuoyuna muahedeyi anlatırken muğlak (belirsiz, anlaşılması zor) lisan sebebiyle karşı tarafın taviz verdiğini söylerken, öteki taraf da kamuoyuna tam aksini anlatabilir. Birçok akademisyene nazaran ‘yapıcı muğlaklık’ teriminin yaratıcısı, Soğuk Savaş’ın 1970 sonrası periyodunda ABD dış siyasetinin şekillenmesinde tayin edici rol oynamış Dışişleri Bakanı Henry Kissinger’dır. |
Bardağın boş tarafı
Mutabakatta Finlandiya ve İsveç, YPG’yi ve FETÖ’yü direkt ‘terör örgütü’ olarak tanımlamadı. Hatta FETÖ’nün açılımı ‘Fethullahçı Terör Örgütü’ olduğu için örgüt, mutabakata “Türkiye’de FETÖ olarak tanımlanan örgüt” diye girdi.
Mutabakatta olumlu sinyaller olsa da, statükoya dair çok önemli bir değişiklik bulunmuyor.
“Finlandiya ile İsveç, PKK ve öteki tüm terörist örgütlerin, bunların uzantılarının faaliyetleri ile iltisaklı kuruluşlar ve paravan örgütler içerisinde yer alan yahut bu terör örgütleriyle teması bulunan şahısların faaliyetlerini engelleyeceklerini taahhüt eder” tabirine dönelim. Zati taraflar ortasındaki fikir ayrılıklarından biri buydu. Türkiye, YPG/PYD’yi PKK’nın bir uzantısı olarak tanımlıyor. Batı dünyası ise bu tanımlamaya katılmıyor.
ABD ve birçok NATO ülkesi, YPG ile farklı açılardan işbirliği içerisinde; münasebetiyle direkt terör örgütü tanımlaması yapılması ittifakta tansiyona sebep olabilirdi.
Eski NATO Daimi Temsilcisi Fatih Ceylan T24’e yaptığı açıklamalarda, mutabakatta Türkiye istediği her şeyi tam manasıyla alamamış olsa da, atılan imzaların birebir vakitte bir süreci başlattığını vurguladı. Ceylan, bu mutabakat doğrultusunda Türkiye, İsveç ve Finlandiya ortasındaki diplomatik ziyaret ve görüşmelerin artacağını; devam eden uyuşmazlıkların çözülmesi için bu temasların kullanılabileceğini söz etti.
Türkiye’nin son Şam Büyükelçisi Ömer Önhon da bu mutabakattan yola çıkarak Finlandiya ve İsveç’in YPG konusunda rastgele bir tavır değişikliğine gittiğini söylemenin mümkün olamayacağını lisana getirdi.
İadeler konusunda durum ne?
Adalet Bakanı Bekir Bozdağ haziran ayı başında, “Türkiye şu anda Finlandiya’dan 6 PKK’lı, 6 FETÖ’cü teröristin iadesini talep etti. İsveç’ten de 10 FETÖ’cü, 11 PKK’lı olmak üzere 21 teröristin iade talebi oldu. 2 ülkeden toplam 33 teröristin iadesini talep ettik. Lakin bugüne kadar her iki ülke de bu iade taleplerine olumlu karşılık vermediler” açıklamasında bulunmuş; Türkiye’nin vetosuyla ilgili olarak iade talepleri sıkça gündeme getirilmişti. Mutabakatın 8. hususunun 3. fıkrası şöyle:
“Finlandiya ve İsveç, Avrupa İade Sözleşmesi’yle uyumlu biçimde, Türkiye tarafından sağlanan bilgi, kanıt ve istihbaratı dikkate alarak Türkiye’nin terör zanlılarına dair hudut dışı yahut iade taleplerini acilen ve bütün boyutlarıyla sürece koyacak ve Türkiye’yle iade ve güvenlik işbirliğini geliştirmek için gerekli ikili ahdî düzenlemeler yapacaklardır.”
Birleşmiş Milletler Azaba Karşı Komite üyesi ve T24 muharriri Erdoğan İşcan, bu evrak için yaptığı değerlendirmede Üçlü Memorandum ya da Muhtıranın (Trilateral Memorandum) hukuken bağlayıcı bir metin olmadığına dikkat çekti ve metnin siyasi yük taşıdığını vurguladı. İşcan bu sebeple imzalanan mutabakat metninin yürürlükte olan hukuken bağlayıcı mukavelelerde değişikliğe yol açmayacağını vurguladı.
Bu noktada kurulacağı belirtilen düzeneğin kıymetli olduğunu vurgulayan İşcan, şu değerlendirmede bulundu:
“Sözleşme kriterleri uygulanmaya devam edilecektir. 8. hususun birinci alt paragrafında kelamı edilen hükümetlerarası ortak düzenek aracılığıyla mevcut yorum ve uygulama farklarının giderilmesine yönelik ilerleme sağlanabilmesi kıymetli. Bu ilerleme iki taraf için de geçerli. Türkiye’nin anlayış ve uygulaması, Avrupa Konseyi’nin (AK) kontratları ile belirlenen kriterlere uygun olmadığı anlayışıyla şimdiye kadar iadelerin çoğunluğu gerçekleşmedi. Zati AK’nın ve AB’nin Türkiye’den öncelikli beklentilerinden biri de terörizm ile temaslı suçlama / yargılama / mahkum etme kriterlerinin gözden geçirilmesi. AİHM’in Türkiye ile ilgili davalarda Avrupa İnsan Hakları Kontratı’nda (AİHS) belirlenen temel hak ve özgürlüklerin mukavele kapsamı dışında siyasi nedenlerle sınırlanmasına ait AİHS 18 ihlali verdiği kararlar dikkatle incelenmeli. AK Bakanlar Komitesi bu kararların uygulanmasında mukavele hukuku ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) içtihadını dikkate alıyor. O nedenle Kavala kararı konusunda AİHS 46/4 uyarınca ihlal prosedürü başlattı. Tıpkı kapsamda, Türkiye’nin terörizm temaslı iade taleplerinde, suçlama / yargılama / mahkumiyetin AK ve AİHM kriterlerine uygun olması belirleyici olmaya devam edecek”
İşcan, Türkiye’nin Batı ülkeleriyle iadeler konusunda bugüne kadar anlaşmakta zorlanmasında “yorum farkının” tesirli olduğunu vurguluyor. Geçmişte Türkiye’nin cürüm saydığı birçok şeyi AB ülkelerinin “siyasi kaynaklı suç” olarak nitelendirdiğini gördük. Mutabakat doğrultusunda kurulacak sistem, bu yorum farklılıklarını üç ülke ortasında yakınlaştırmayı hedefliyor.
“Bu memorandum uyarınca İsveç ve Finlandiya ile kurulacak hükümetlerarası ortak düzeneğin sağlaması amaçlanan yaklaşım ve uygulama farklılıklarını daraltmaya ve ortak anlayışa ulaşmaya yönelik ilerleme beklentisi, gerçekte öteki birtakım AK üyesi devletler için de geçerli. Bunlar ortasında, Danimarka, Hollanda, Belçika, Almanya, Fransa, Avusturya ve Norveç’i öncelikli olarak sayabiliriz” diyen İşcan, “Memorandum uyarınca kurulacak ortak düzeneğin sağlayabileceği ilerleme, öteki devletler ile işbirliğinin geliştirilebilmesi bakımından da değer taşıyacak” değerlendirmesinde bulundu.
ABD bunun neresinde?
Reuters’a salı akşamı konuşan ismi paylaşılmayan bir üst seviye ABD idaresi yetkilisi, bize Washington’ın süreçteki rolüyle ilgili kıymetli bildiriler verdi.
Yetkili, Türkiye’nin Finlandiya ve İsveç’in NATO üyeliğini destekleyeceğini duyurduğu mutabakat metninin imzalanmasına giden süreçteki müzakerelerde perde ardında ABD Lideri Joe Biden‘ın rol oynadığını söyledi.
Bu açıklamalardan öne çıkan bir diğer bahis ise Türkiye’nin F-16 taleplerini müzakerelerin bir modülü yapmadığını öğrenmiş olmamız. Yetkili, “Türkiye, gelişmiş Amerikan savaş uçaklarına yönelik taleplerinin müzakerelere dahil edilmesinde ısrar etmedi” diye konuştu. Sürecin başında Türkiye’nin İsveç ve Finlandiya’nın NATO üyeliğini bloke ederek ABD’ye taleplerini kabul ettirmeye çalıştığı konuşuluyordu.
Bir diğer kıymetli ayrıntı: Yetkili, Biden’ın salı sabahı AKP Genel Lideri ve Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan’la İsveç ve Finlandiya’nın talebi karşılığın telefonda görüştüğünü belirtti. Biden’ın, Erdoğan hükümetine karşı aralıklı bir duruş sergilediği sır değil. Biden idaresi şimdi bakan düzeyinde Türkiye’ye bir ziyaret gerçekleştirmedi. Biden, mutabakattan sonra tebrik tweeti attı; paylaşımdaki fotoğrafta yanında Finlandiya ve İsveç başkanları yer alıyordu. Bunun münasebeti olağan Erdoğan’ın şimdi Beyaz Saray’a davet edilmemiş olması da olabilir.
Öte yandan, kulislerde Erdoğan’ın Biden’la görüşmek istediği; onunla poz vermeyi istek ettiğinin konuşulduğunu biliyoruz. İmzalanan mutabakat, kesinlikle Erdoğan ve Biden’ın bugün gülen pozlar verebilmesinde rol oynadı.
Öte yandan mutabakatın imzalanmasından bir gün sonra ABD Milletlerarası Güvenlik İşlerinden Sorumlu Savunma Bakan Yardımcısı Celeste Wallander, Türkiye’nin F-16 filosunu çağdaşlaştırma planlarının desteklediklerini söyleyerek, “ABD, Türkiye’nin savaş uçağın filosunun çağdaşlaştırılmasını destekliyor, zira bu NATO güvenliğine katkı sağlıyor.” dedi.
Mutabakat, Suriye’ye yapılması gündemde olan operasyonu tesirler mi?
Türkiye’nin son Şam büyükelçisi Ömer Önhon, mutabakat metninde İsveç ve Finlandiya’nın YPG’ye karşı bir tavır değişikliğine gitmediğini söyleyerek; bu ülkelerin Ankara’nın muhtemel Suriye operasyonuna takviye vermemeye devam edeceğini lisana getirdi.
Önhon, geride kalan sürecin akabinde artık Stokholm ve Helsinki’nin bu bahisteki itirazlarını daha sessiz bir halde lisana getirmeyi tercih edebileceğini tabir etti.
Önhon, mutabakatın Türkiye’nin yeni Suriye harekatını hayata geçirip geçirmeme kararı konusunda da rol oynayacak bir faktör olmadığını düşündüğünü aktardı: “Türkiye’nin o bölgeye yapacağı operasyon kendi dinamikleri içerisinde belirlenecektir”.
Rusya reaksiyon gösterir mi?
Rusya analisti Aydın Sezer, Moskova’nın dün imzalanan mutabakatla ilgili olarak Türkiye’ye karşı duruş sergileyeceğini düşünmediğini belirtti.
Türkiye, İsveç ve Finlandiya’nın NATO üyeliğine karşı duruş sergilediğinde bunun en başta Rusya’nın hem siyaset dünyasında hem de medyasında sempati topladığını belirten Sezer, Moskova’nın ise daima “Türkiye’nin kendi egemenliği kapsamında bir karar vereceğini” vurguladığına dikkat çekti.
“Rusya’nın bu kararla ilgili olarak Türkiye’ye rastgele bir telaffuz, serzeniş, aksiyon içinde bulunacağını düşünmüyorum” diyen Sezer, “ Rusya bu türlü durumlarda topa girmez, zati bu türlü bir talepte de bulunmadı. Rusya’nın şu anda Türkiye ile ilgi odağı hava alanını açık tutuyor olması ve NATO’nun Moksova’ya yönelik yaptırımlar uygulanması için Ankara’ya yapabileceği baskılar” değerlendirmesinde bulundu.
Türkiye’nin vetosu kalkınca Finlandiya ve İsveç NATO üyesi mi olmuş oldu?
Hayır, yalnızca üyeliklerinin önü açıldı. İki kuzey ülkesinin ittifaka iştiraki için artık iştirak protokolleri hazırlanacak, bunlar daimi temsilciler ve daha sonra önderler kapsamında görüşülecek ve kabul edilecek. Bunun akabinde protokoller her ülkenin yasama organında (Örn: Türkiye için TBMM’de) oylanacak.