Özcülük-milliyetçilik-ırkçılık; bir geriye bakış ya da köklere geri dönüş yahut en azından bu uğurda ötekileştirme, “biz ve onlar” ayrımı yaparak tüm bunları tesir alanı gittikçe genişleyen önyargılarla ve şiddetle temellendirme hareketi olarak öne çıkıyor.
Popülist, muhafazakâr ve faşist başkanların, “Altın Çağ”a dönüş ve “özle buluşma” halindeki siyasi telaffuz ve hareketleri toplumsal, politik ve insani tansiyonları artırdığı üzere şimdilerde mülteci krizinden doğan hoşnutsuzlukları besleyerek yakın geçmişteki acı anıları çağrıştırıyor.
Özcülük-milliyetçilik-ırkçılık; susturma, bu olmuyorsa düşmanlaştırılanların ve ötekileştirilenlerin sesini mümkün mertebe kısma edimi biçiminde çıkıyor karşımıza. Eduardo Campanella’nın sözüyle “romantize edilen geçmiş”, şoven önderler ve onları iktidara getiren kitle için bugünü ve geleceği sekteye uğratacak ya da boğacak bir enstrüman üzere kullanılıp açık yahut örtük olarak özgürlüğün ve insan haklarının reddine evriliyor. Böylelikle 1930’lardan kalma halk-millet-ırk teması bir biçimde gündeme tekrar gelirken “yabancılar” için yeni hudutlar çizilip duvarlar örülüyor.
Popülist ve şovenist başkanlar, kitlesini son derece muğlak sözler kullanarak “ulusal kültür” telaffuzuyla konsolide etmeye uğraşırken, kişi kültünü sağlamlaştırmakla kalmıyor, topluma ayrımcılık tohumları ekiyor.
Bärbel Wardetzki, ‘Siyasette ve Toplumda Narsisizm, Ayartma ve İktidar’ (Çeviren: Deniz Cankoçak, Bağlantı Yayınları, 2021) başlıklı kitabında, kutuplaştırma siyasetini doğuran ve kitle iktidarını oluşturan, hasebiyle milliyetçiliğin ve ırkçılığın ateşleyicisi de olan bu durumu şöyle anlatmıştı: “Kitlelerin zehirleyici bir tesiri vardır. Zira fikirler, hisler ve kanaatler her bireye aktarılır. Birini alkışlayıp göklere çıkaran bir kitlenin içinde bulunmak, tıpkı şeyi yapmamayı neredeyse imkânsız hâle getirir. Herkes kendini kaptırır ve o anda olup biten şeyle özdeşleşir. Bu, özdeğer hissini çok güçlendirir ve bunun hangi içeriğin alkışlandığı ile hiçbir ilgisi yoktur. Kelam konusu olan hislerdir, akılcı argümanlar değil.”
ÖZGÜRLÜK-GÜVENLİK İKİLEMİ GÖLGESİNDE HAYALETLEŞTİRİLEN ‘YABANCILAR’
Jacques Ranciére’in “dışı liberal, içi totaliter” dediği yeni “demokrasi” de Wardetzki’nin bahsettiği kitle ve onu kullanan önder sayesinde hayat buluyor. Achille Mbembe ise bu geçirimsiz ve duygusuz idare biçimine, mimarlıktan ödünç aldığı bir kavramla “brütalizm” diyor: “Sınırı yahut dışarısı olmayan ve çıkış mitinden olduğu kadar, gelecek diğer bir dünya mitinden de vazgeçmiş bir iktidar biçiminin ilahlaştırılması…”
Özcülükten milliyetçiliğe, oradan da ırkçılığa uzanan dünya görüşünü benimseyen ve bunu politik telaffuz hâline getirenler, düşmanlaştırdığı ve yabancı ilan ettiği kısımları dışarıda bırakmayı ve bazen de yeryüzünden silmeyi varlık nedeni sayıyor. Demokrasi-dışı atılımlarla otoriterliğini ilan edenler, “biz ve onlar” ayrımını sertleştirerek kitleyi yönlendirdiği duygusuz stratejiyi sağlamlaştırma uğruna “her şeyi yapma” potansiyelini harekete geçiriyor. Sonuçta “üstün” ve “aşağı” olanlar, “yukarıda” ve “altta” kalanlar, “değerli” ve “değersiz” kılınanlar da buna nazaran belirleniyor. Hannah Arendt’in deyişiyle “gerekli” ve “gereksiz insan” kategorizasyonuyla kimin daha güzel yaşayıp yaşamayacağının belirlendiği bir özcülük-milliyetçilik-ırkçılık motivasyonu su yüzüne çıkıyor.
Theodor W. Adorno, kelam konusu durum bağlamında; demokrasi-sermaye bağındaki boşlukları popülizm, sağ propaganda, milliyetçilik ve ırkçılık temelli istismarların doldurduğunu söylemişti vakti vaktinde. Şimdilerde bu istismarın öznesi hâline getirilenler ise sığınmacılar ve mülteciler. Zygmunt Bauman’ın ‘Kuşatılmış Toplum’da (Çeviren: Akın Emre Pilgir, Detay Yayınları, 2018) “yabancı” diyerek bahsettiği, yersiz-yurtsuzlaştırılmış sığınmacılar ve mülteciler, kâh duvarların arkasında tutuluyor kâh para karşılığında geçiş ülkesine dönüştürülen topraklarda beklemeye mecbur bırakılıyor.
Müesses nizamın işleticileri tarafından sistem için tehdit olarak görülen “yabancılar”, Bauman’ın deyişiyle eski kimliklerinden arındırılıp birer hayalete dönüştürülerek milliyetçilerin ve ırkçıların gayesi oluyor. Özgürlük-güvenlik ikileminde, mülteci krizinin tesiriyle güvenliğin seçildiği günümüzde, özcülük-milliyetçilik-ırkçılık üçgenine kısılmaya başlayan insanlık için turnusol kâğıdı da şekilleniyor: Sığınmacılara ve göçmenlere, Bauman’ın deyişiyle “kapımızdaki yabancılara” düşmanlık ile sistemsiz göçe ve buna neden olanlara karşı çıkmak ortasındaki ince çizgi…
Kurtulmanın güç olduğu o girdaba kapılmamak için tek deva daha çok demokrasi ve insan haklarına hürmet. Öbür bir deyişle özcülükle, milliyetçilikle ve ırkçılıkla paranteze alınan hümanizme geri dönüş. Vakit daralıyor, yapacak çok şey var.