Weizmann Bilim Enstitüsü
‘Ateş olmayan yerden duman çıkmayacağı’ söylenir ve Weizmann Bilim Enstitüsü araştırmacıları bu iddiayı araştırmak ya da en azından ‘dumanı’ neyin yarattığını açıklığa kavuşturmak doğrultusunda çok çalışıyorlar. Bilim insanları, PNAS isimli bilimsel mecmuada yayınlanan bir makalede, kendilerinin geliştirdiği ve ateş kullanımına dair bilinen en eski ispat kesimlerinden biri olan ve en az 800 bin yıl öncesine dayanan görünmeyen ateş izlerini saptamak hedefiyle kullandıkları gelişmiş, yenilikçi bir usul ortaya koydular. Yeni geliştirilen teknik, daha bilimsel ve data odaklı bir arkeoloji anlayışına gerçek itici bir güç sağlayabilir; öte yandan, tahminen daha da kıymetli biçimde, insanlık tarihinin kökenlerini, en temel geleneklerimizi ve deneysel ve yenilikçi tabiatımızı daha hakikat anlamamıza yardımcı olabilir.
ATEŞ HAYATIMIZA BİR MİLYON YIL EVVEL GİRDİ
İnsanları ve artık kuşağı tükenmiş olan akrabalarımızdan bir kısmını içeren bir küme olan eski ‘homininler’ tarafından ateşin denetimli biçimde kullanımının, arkeologların Homo habilis’in Homo erectus’a dönüşmeye başladığına inandıkları vakte dek, günümüzden en az bir milyon yıl öncesine dayandığı varsayılıyor. Ateş kullanımının evrimimizde tesirli olduğu, sırf homininlerin ısınmasına, gelişmiş aletler üretmesine ve yırtıcıları kendinden uzak tutmasına imkan sağlamakla kalmayıp, birebir vakitte yemek yapma yeteneğini kazanmasını da sağladığını öne süren ve “pişirme hipotezi” diye isimlendirilen çalışma teorisine nazaran, bu bir tesadüf değil. Etin pişirilmesi sadece patojenleri yok etmekle kalmaz, tıpkı vakitte tesirli bir protein sindirimi sürecini ve besin bedelini arttırır ve beynin büyümesinin önünü açar. Bu hipoteze ait yegâne sorun, dataların eksik olması: Ateş teknolojisinin arkeolojik delillerine ulaşmak, her şeyden evvel objelerin yanmasıyla gerçekleşen değişimlerin görsel olarak belirlenmesine (temelde bir renk değişimine) dayandığı için, klâsik sistemler ateş kullanımına dair 200 bin yıldan daha eski olmayan yaygın deliller bulmayı başarmıştı. Ateşin kullanılmasıyla ilgili 500 bin yıl öncesine dayanan kimi deliller bulunsa da, dünya genelinde sadece beş arkeolojik alanın antik ateş kullanımına ait muteber deliller sunması nedeniyle, bulgular ziyadesiyle cılız kalıyor.
Weizmann Bilim Enstitüsü Bitki ve Etraf Bilimleri Bölümü’nden bu projenin temelini oluşturan Dr. Filipe Natalio ile iş birliği yaptığı Weizmann Bilimsel Enstitüsü Temel Yaşamsal Yapılanma Bölümü’nden Dr. Ido Azuri ve meslektaşları, “Şimdi altıncı hafriyat alanını da bulmuş olabiliriz” diyor. Bilim insanları, birlikte, İsrail’de 200 bin ilâ 420 bin yıl öncesine dayanan taş aletlerin denetimli biçimde yakıldığına ait kanıtlar bulmak hedefiyle, arkeoloji alanında yapay zekâ ve spektroskopi uygulamalarının kullanılmasına öncülük ettiler. Artık doktora öğrencisi Zane Stepka, Kudüs İbrani Üniversitesi’nden Dr. Liora Kolska Horwitz ve Kanada Toronto Üniversitesi’nden Prof. Michael Chazan’ın iştirakiyle araştırmalarına geri döndüler. Grup bir “balık avına” çıkıp nelere ulaşabileceklerini görerek daha savlı bir evreye geçti. Natalio, “Bu projeye başladığımızda, Evron Ocağı’nda ulaşılan bulguları inceleyen arkeologlar, bize hiçbir şey bulamayacağımızı söylediler. Bir bahse girmemiz gerekiyordu” diyor.
KAZI ALANI BİRİNCİ OLARAK 1970’LERDE ARAŞTIRILDI
Evron Ocağı, birinci olarak 1970’lerin ortalarında İsrail’in Batı Celile bölgesinde keşfedilen bir açık hava arkeolojik hafriyat alanıdır. O yıllarda Prof. Avraham Ronen liderliğinde yürütülen bir dizi hafriyat esnasında, arkeologlar 14 metre derine inerek İsrail’deki en eski sitelerden biri olan ve geçmişi 800 bin ilâ 1 milyon yıl öncesine dayanan pek çok hayvan fosili ve Paleolitik aleti gün yüzüne çıkardılar. Bulundukları yerde ya da toprakta ulaşılan bulguların hiçbirinde görsel bir ısı ispatı bulunmuyordu: çünkü, kül ve odun kömürü vakit içerisinde bozunarak görsel yanma delili bulma ihtimalini ortadan kaldırmıştı. Hâl böyleyken, şayet Weizmann bilim insanları ateş ispatına ulaşmak istiyorlarsa, daha uzaklarda araştırma yapmak zorundaydılar.
Bu “balık avı”, evvelki araştırmalarda kullandıklarından daha gelişmiş bir yapay zekâ modelinin geliştirilmesiyle başladı. Modellerin geliştirilmesine başkanlık eden Azuri, “Geleneksel data inceleme metotları, makine tahsili modellemesi ve daha gelişmiş derin öğrenme modelleri de dahil olmak üzere, çeşitli prosedürleri bir teste tabi tuttuk” diyor: “Yaygın biçimde kullanılan derin öğrenme modelleri, başkalarından daha âlâ performans gösteren muhakkak bir yapılanmaya sahipti ve bu aracı görsel yangın kullanımı belirtileri olmayan arkeolojik bir bağlamda daha fazla kullanmak doğrultusunda gereksinim duyduğumuz itimadı bize başarılı biçimde verdi.”
Yapay zekânın sağladığı avantaj, birçok farklı ölçekte gizli halde duran kalıpları bulabilmesi. Modelin ulaştığı sonuç, moleküler seviyede malzemelerin kimyasal bileşimini saptayarak, taş aletlerin ısıtıldığı sıcaklığı kestirim edebilir ve sonuçta geçmişteki insan davranışlarına ait bilgi sağlayabilir.
YAPAY ZEKÂ BARİZ BİR FARK YARATTI
Ekip, sahip olduğu gerçek bir yapay zekâ yolu aracılığıyla, Evron Ocağı’nda yaşayanlar tarafından günümüzden yaklaşık bir milyon yıl evvel kullanılan taş aletlerden moleküler sinyaller elde edebilmek için ‘balık avına’ çıkabilir. Araştırma takımı bu doğrultuda, yaklaşık elli yıl evvel hafriyat alanında keşfedilen çakmaktaşından yapılma 26 aletin ısıya maruz kalış durumunu gözden geçirdi. Ulaştıkları sonuçlar, bu aletlerin çok farklı sıcaklıklarla karşılaştığını ortaya çıkardı; aletlerin bir kısmı 600 santigrat dereceyi aşan ısılara maruz kalmıştı. Buna ek olarak, farklı bir spektroskopik teknik kullanarak 87 hayvansal kalıntıyı incelediler ve soyu tükenmiş bir filin dişinin de ısı kaynaklı yapısal değişiklikler sergilediğini ortaya koydular. Tezlerinde temkinli olsalar da, saklı haldeki ısı kalıntıları, bilim insanlarından pek de farklı olmayan eski atalarımızın deneyci bir yaklaşım izlediğini ortaya koyuyor.
Araştırma takımının aktardığı kadarıyla, arkeolojiye farklı bir gözle bakarak, yeni araçlara başvurarak, birinci başta düşündüğümüzden çok daha fazlasına ulaşabiliriz. Araştırmacıların geliştirdiği sistemler, örnek olarak, diğer Alt Paleolitik hafriyat alanlarında, ateş kullanımına dair görsel olmayan delilleri tespit etmek gayesiyle uygulanabilir. Ek olarak, bu prosedür tahminen de ateş kullanımının kökenleri ve denetimli kullanımına ait yenilenmiş bir mekânsal-zamansal bakış açısı sunabilir ve homininlerin ateş teknolojisine dair davranışlarının nasıl ilerlediğini ve öteki davranışlara nasıl taraf verdiğini daha gerçek biçimde anlamamıza yardım edebilir. Stepka, “Bu metodu bilhassa de ateşin birinci kere kullanıldığı bir ya da iki milyon yıllık arkeolojik alanlarda kullanırsak, yeni şeyler öğrenmemiz mümkün” diyor.
Neresinden bakarsanız bakın, bu balık avı dikkat cazip bir muvaffakiyet getirdi. Natalio, “Bu sadece edindiğimiz bilgiler açısından gerçekleşen keşif ve ödüllendirilmenin bir göstergesi değildi” diyor ve şunları ekliyor: “Yanı sıra farklı disiplinleri bir ortaya getirmede yatan potansiyelin bir göstergesi: İdo kuantum kimyası alanında deneyime sahip, Zane bilimsel bir arkeolog ve Liora ile Michael tarih öncesi araştırmacıları. Bir arada çalışarak birbirimizden birçok şey öğrendik. Benim açımdan bu, toplumsal bilimler ile fen bilimleri ortasındaki (bağlantılı) bilimsel çalışmaların nasıl yürütülmesi gerektiğinin de bir göstergesi niteliğinde.”
Yazının özgünü Science Daily sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
