Hamza Aktan
1923’ten bu yana çok kültürlülüğün bastırılarak tek kimlikli bir yapının kurulmaya çalışıldığı Türkiye’de, birçok kültür yüzyıllık asimilasyon, baskı ve değersizleştirme eforlarından zayıflayarak çıktı. 2000’li yıllar itibariyle Ermeni ve Rum kimlikleri neredeyse görünmez hale getirildi ve geçmişe ilişkin, lakin tahminen birtakım dizi ve sinemaların nostaljik birer öğe olarak göstermeye başladığı ögelere dönüştürüldü. 2000’li yılların başlarına kadar görece var olan Rumlar ve Ermenilerin kamusal görünürlükleri de bu periyodun sonlarına yanlışsız, bilhassa Hrant Dink cinayetinden sonra birer birer kaybolmaya başladı. Tek kimlik mefkuresini engelleyen yahut zorlayan temel öge ise yükle Kürtler olarak kaldı. Bununla da çaba için 1990’lara kadar denenen bilindik açık/baskın asimilasyon uğraşlarından sonuç alınamayınca sessiz/gizli asimilasyon sürecine geçildi. Lakin bu da umulan neticeyi vermiş değil.
YENİ SOSYOLOJİK GERÇEKLER
Fakat 2010’lar itibariyle Türkiye’nin bu yüzyıllık kimlik siyasetini, asimilasyon gayretlerini anlamsız kılacak yahut en başa döndürecek önemli sosyolojik gelişmeler/değişimler yaşanmaya başladı. En büyük gelişme elbette 4 milyona yakın Suriyeli mültecinin ülkeye gelmesi oldu. Türkiye toplumu kısa bir vakit diliminde yeni bir etnik toplulukla bir ortada yaşamak durumunda kaldı. Yeniden bu kısa mühlet içinde Araplar ülkenin en büyük üçüncü etnik kümesi haline geldi. Suriyeli göçünün birinci yılları itibariyle gündeme gelmese de yıllar içinde dükkân tabelalarındaki Arapça kullanımından, Arapça ders verilen resmi ve özel okullara, kamusal hizmetlerde Arapça tercüman sağlanmasından bu lisanda bilgilendirici içerikler hazırlanmasına kadar klâsik sosyolojik ve bürokratik yapıyı evvel afallatan sonra dönüştüren çok sayıda önemli gelişme yaşandı.
Bunlara ek olarak Türkiye, geri gönderilmeleri ülkelerindeki iç savaş, devam eden belirsizlik ve politik durum nedeniyle öngörülebilir bir gelecekte mümkün görünmeyen Suriyeliler için biraz da mecburen toplumsal ahenk programlarına başlamak durumunda kaldı. Suriyeli çocukların okula kazandırılmasını da amaçlayan Süreksiz Eğitim Merkezleri’nde Arapça eğitime müsaade verilmesi bu zarurî adımlardan biriydi. Birkaç yıldır Ulusal Eğitim Bakanlığı tarafından ülkede yasal kalış hakkına sahip yabancılara yönelik başlatılan ve bu bireylerin “ülkemizdeki toplumsal, ekonomik ve kültürel hayata ahenginin kolaylaştırılmasını” amaçlayan toplumsal ahenk ve ömür eğitimleri de bu sürecin bir öbür adımı olarak ortaya çıktı. Program, en azından şu etaptaki çerçevesinin darlığı nedeniyle gerçek manada bir toplumsal ahengi gerçekleştirme potansiyelinden uzak olsa da bir kamusal niyeti açık etmesi bakımından kıymetli bir kırılmanın göstergesi durumunda.
Suriyelilerin toplumsal ahenginin nasıl bir “uyum” olacağı, bunun asimilasyonist bir “uyum” mu yoksa o kültürü kabullenen ve müdafaaya alan bir entegrasyon mu olacağı konusunda pek kimsenin bir fikri ve siyaseti şimdi yok. Mülteci zıddı diskurun oy toplar derecede güçlendiği bir devirde kimsenin bu türlü bir tartışma yürütecek mecali -en azından seçimlere kadar- olmasa da sıkıntının yakın devrin en kıymetli tartışma alanlarından biri olacağı açık.
ÇOK KÜLTÜRLÜLÜKLE YÜZLEŞME
Ancak bilindiği üzere ülkedeki yabancılara dair tartışmanın ve süratli gelişen sosyolojik değişimin özneleri yalnızca Suriyeliler değil. İçişleri Bakanlığı’nın datalarına nazaran ülkede 3 milyon 760 bini Suriyeli olmak üzere toplam 4 milyon 89 bin kayıtlı mülteci bulunuyor. Suriyelilerin dışında kalan kısmı Afganlar, İranlılar, Pakistanlılar, Türkmenistanlılar ve öteki ülkelerin vatandaşları oluşturuyor. Doğal temel olarak kayıtlı olmayan yüzbinlerce göçmen/mülteci de var. Göç Yönetimi Başkanlığı’nın bilgilerine nazaran yalnızca son 5 yılda yakalanan sistemsiz göçmen sayısı 1 milyon 215 bin. Sadece yakalanan kişi sayısı dikkate alındığında yakalanamayan kayıtsız göçmen/mülteci sayısının da en düzgün ihtimalle bu civarda olduğu söylenebilir.
Ülkede ikamet müsaadesiyle kalan yabancılar istikametinden bakıldığında da 2010’dan sonra sayılarda her yıl katlanarak artan bir yükseliş kelam konusu. 2010 yılında bu statüyle kalan yabancı sayısı 182 bin iken bu yıl bu sayı şimdi yılın bitmesine 3 ay kala 1 milyon 364 bine ulaşmış durumda. Bu müsaade cinsiyle kalan yabancıların ülkelerine bakıldığında da tekrar mültecilerin menşe ülkeleri olan Irak (143 bin kişi), Suriye (106 bin), İran (98 bin), Afganistan (53 bin) üzere ülkelerin ön plana çıktığı görülüyor. Türkmenistan (115 bin), Rusya (108 bin), Azerbaycan (67 bin), Özbekistan (53 bin) da bu müsaade tipine en fazla müracaatın olduğu başka ülkeler.
Öte yandan, daha evvel Asya ve Afrika’dan gelen göçe alışık olan Türkiye, bu yıl Ukrayna ve Rusya’dan gelen kitlesel göçlerle de tanıştı. Ağustos ayı datalarına nazaran Türkiye’deki kayıtlı Ukraynalı sayısı 145 bine ulaşmış durumda. Ukrayna savaşının şimdi birinci ayında Türkiye’ye gelen Rus sayısı da 14 bini geçmişti. Son seferberlik kararından sonra binlerce Rusyalının daha Türkiye’ye sığınması bekleniyor.
Mülteci yahut göçmenlerin kıymetli bir kısmı hudut dışı edilmeye çalışılsa da bir o kadarı yahut tahminen daha fazlası siyasi yahut ekonomik sebeplerle ve birbirinden çok farklı coğrafyalardan gelmeye devam ediyor. Türkiye, 2000’li yılların birinci periyoduna kadar Asya ve Afrika’dan gelen göçmen/mültecilerin Avrupa’ya geçiş için kullandığı bir transit ülke pozisyonundayken Avrupa’nın da sonlarını müdafaaya alması ve bir müddettir izlediği geri itme (push back) siyaseti nedeniyle bir varış noktası vasfı kazanmış durumda. Türkiye bu haliyle tahminen de tarihinin en çok kültürlü devrini yaşıyor. Üstteki bilgilerden de görüleceği üzere bu çok kültürlülüğün azalmayacağını, tersine yakın gelecekte daha da çeşitleneceğini gösteren birçok gösterge mevcut. Devam eden göç/mülteci hareketliliği bu nedenle Türkiye’yi çok kültürlülük açısından “ister istemez” ve hiç olmadığı ölçüde dinamik bir ülke haline getiriyor ve ülkedeki vatandaşından devlet kurumlarına tekrar “ister istemez” bir kadro değişim ve dönüşümlerle yüz yüze bırakıyor.
GECİKMİŞ BİR SÜRECİN SANCILARI
Dolayısıyla Türkiye istediği kadar uğraşsa da giderek artan sayıda farklı kimliği eskisi üzere kolay kolay asimile edemeyeceğinden yahut buna girişse dahi bütün bu eforları bir müddet sonra esasen anlamsızlaşacağından bu kimliklerle bir yüzleşme ve ahenk sürecini yaşamak zorunda kalacak. Elbette Türk kimliği dışındaki tüm kimliklerle sırf dışlama ve zayıflatma refleksi geliştirebilmiş bir ülke açısından bu süreç kolay olmayacak. Hatta hala en büyük kederi Kürtçe’yi ve Kürt kimliğini bastırmak olan devlet aklı, bunun uğruna bu yeni kimliklerle de çabayı düşünebilir. Lakin bunun boşa bir uğraş olacağı Suriyeliler hasebiyle uzun müddettir anlaşılmış durumda. Ne yeni gelen halkların –Almanya’daki Türkler gibi- kendi lisan ve kültürlerini bırakma niyetleri var, ne de Türkiye’nin tüm bu kimlikleri tek bir potada eritme kabiliyeti.
Türkiye bu istikametiyle, Avrupa ve Amerika kıtalarındaki birçok ülkeye kıyasla gecikmiş ve o denli görünüyor ki önüne geçilemez bir çok kültürlülük sürecinin içinden geçiyor, bu ülkelerin on yıllar evvel yaşadığı süreç ve sancılarla da yeni yeni yüzleşiyor. Bu yeni devrin Türkiye’nin büyük yıkımlar yaratmış ve yaratmaya devam eden tekçi zihniyetinden kurtularak öteki kimliklerle tanışma ve barışması manasında bir fırsat ve imkâna dönüşmesi önünde ise tekrar kendi ürettiği endişeleri ve mefkureleri dışında bir mahzur bulunmuyor. Birinci yüzyılını farklı kimlikleri zayıflatma yahut ortadan kaldırma gayretleriyle geçiren Türkiye’nin ikinci yüzyılının kültürel kıyımlarla ilerlememesi için önünde bu türlü bir önemli imkân –hâlâ- var.
Ülkelerindeki savaşlar, siyasi baskılar yahut ekonomik mahrumluklar nedeniyle gelmiş milyonlarca yabancının kültürel farklılıklarının tanınması, hak ve hizmetlere kendi lisanlarında erişimlerinin sağlanması Türkiye’nin demokratikleşmesinin önündeki en büyük mahzurlardan birini de direkt kaldıracaktır. On yıllardır tek lisan, tek millet projesini gerçekleştirmek için her türlü anti demokratik yolu kullanan devletin demokratik dönüşümü nihayet bu çok kültürlülüğün mecburî da olsa ortaya çıkaracağı kazanımlardan biri olabilir.
