Nahid Sırrı Örik’in ailesine mensup bayanların hayat kıssalarını anlattığı ‘Eski Vakit Bayanları Arasında’ Everest Yayınları tarafından yayımlandı. Birincinin tefrika halinde yayımlanan hatıra tipindeki eser, muharririn hem gördüklerinden hem de dinlediklerinden hareketle kaleme aldığı anlatıya dayalı bir tarih çalışması olarak okunabilir.
ÖNCE TEFRİKA OLARAK YAYINLANDI
1895 yılında İstanbul’da doğan Nahid Sırrı Örik öğretim hayatına özel dersler alarak başladı. Akabinde Âfitab-ı Maarif Rüşdiyesine giden muharrir, devamında bir İngiliz ve bir Fransız mektebine gitmiş, sonra Galatasaray Lisesi’ne yazılmış olsa da tahsil hayatını bitirememiştir. Yönetimci, eğitimci, tercüman ve müellif olan babasının vazifesi yeterince Tiflis, Berlin, Paris, Viyana, Roma, Kopenhag üzere kentleri gören Örik, Türkiye’ye döndüğünde Ulusal Eğitim Bakanlığı’nda tercüman olarak Ankara’da çalışmaya başladı. 1945 yılında Devlet Kitapları Mütedavil Sermayesi Müdürlüğüne getirilince de İstanbul’a döndü. 1946 yılında yayımlanan ‘Kıskanmak’, özellikle da 1957 yılında yayımlanan ‘Sultan Hamid Düşerken’ romanıyla tanınan müellif çeşitli tiplerde birçok eser verirken gazete ve mecmualarda ise sayısız yazıya imza attı. Bunlardan biri de ‘Eski Vakit Bayanları Arasında’ başlıklı, 30 Mart 1956 yılında ‘Büyük Doğu’ mecmuasında yayımlanmaya başlayan tefrikası. Lakin 63 sayı sonra mecmua kapanınca tefrika da devam etmedi.
‘NAHİD SIRRI NEŞTER VURUYOR’
Bununla birlikte yazı dizisi 1958 yılında birtakım kısımlar eklenmiş olarak İnkılâp Kitabevi tarafından yayımlandı. Everest Yayınları’nın okurla yine buluşturduğu bu metinde de 1958 tarihli baskı temel alınarak metin-tefrika ortasındaki farklar Bahriye Çeri’ye ilişkin dipnotlarda belirtilmekte. Önsözde açıklandığı üzere kimi eski yazım kuralları ile metindeki birtakım tutarsızlıklar giderilmekle birlikte metin olduğu haliyle okura sunuluyor.
Kitabın sunuş metni ise Selim İleri imzalı. İleri’nin tespitleri ortasında Örik’in üslubuna dair yazdıkları dikkat cazibeli. Çünkü müellifin, Tahir Alangu’nun tabiriyle ‘duygusuz’ tonundan bahsediyor: “Öyle sanıyorum ki, Nahid Sırrı yalnız kendine değil, hayata da duygusuzca yaklaşabilmiş. Artık pek kullanılmıyor, neşter vurmak denir ya, Nahid Sırrı olabildiğince serinkanlı, neşter vuruyor.”
Başka bir deyişle olaylara aralıklı yaklaşan ve kendini yansıtmaktan imtina eden bir muharrir kelam konusu. Lakin tekrar İleri’nin altını çizdiği üzere muharririn nesnellikten yana olan hali bu kitapta kırılmakta çünkü muharrir “hiç ziyaret edemediği mezarlarında taşları çoktan devrilmiş” olan eski vakit bayanlarının en azından isimlerinin öğrenilmesini diliyor.
BİR TARİH ÇALIŞMASI
Örik’in kitaba dair yazdığı “Not” kısmında ise kitabı tarih ile roman ortasında konumlandırdığı görülmekte: “Bir roman olmayan bu sahifeler alışılmış tarih de değildir. Ancak kimi taraflarında tarih üzere roman ögeleri da bulunduğunu sanıyorum.” Gerçekten bu satırlar İleri’nin de dikkatini çekmiş olacak ki çeşitlerin iç içeliğini Örik’in 1958 yılında vurguladığının altını çizmekte. Öte yandan muharrir, kitapta anlatılan bayanlardan annesi hariç yalnızca ikisini şahsen gördüğünü belirtmekte. Bu bağlamda Örik’in duydukları, dinledikleri, araştırdıkları sayesinde metnini inşa ettiği, yani anlatıya dayalı (narrative) bir tarih çalışması kaleme aldığı söylenebilir. Tekrar değişiktir ki ailenin erkek fertlerine dair bilgilere eski vakit bayanlarının hayat kıssaları ortasında “istitrat” tabiriyle değinilmiş.
Yani, erkeklerin hayatları eski vakit bayanlarının hayatlarında oynadıkları rol ile sonlandırılmış. Böylece, olayları romana benzeri bir üslupla tahkiye ederken farklı bir tarih anlayışı da sunmakta. Ayrıyeten, kelam konusu şahıslar periyotları içerisinde ele alınmış. Böylece II. Mahmut’tan Cumhuriyet’in erken periyotlarına uzanan bir vakit dilimi kelam konusu.
HANE YÖNETİMİ KADINLARDA
Ancak kanaatimce kitabın asıl tarihi istikameti periyoda dair bilgilerden çok, okuru Osmanlı meskenine, özellikle da haremliğe konuk etmesi. Erkekler makam, para ve güç peşinde vazifeden vazifeye giderken, birden fazla defa içki ve safahata düşerken, yeni evlilikler yaparken ‘hâne’ yönetimini bayanlar üstlenmekte. O denli ki erkekler başarısız oldukları vakit onların ekonomik yüklerini dahi bayanlar, çoklukla de anneleri üstlenmekte.
Bunun yanı sıra çocuk yaşta tanımadıkları kimselerle görücü tarzı evlendirilen bayanların hayata karşı verdikleri gayret de gözler önüne seriliyor. Eski vakit bayanlarının mecburi evlilikleri, unutamadıkları aşkları, öfkeleri, sevgileri, fedakârlıkları bütün veçheleriyle okura çoklukla eski-modern çatışması ekseninde sunuluyor. Bu çatışma ekseninde ailelerinin varlığını muhafazaya çalışan bu bayanları tahminen de yepyeni baskının kapak fotoğrafı en güzel biçimde somutlaştırmakta.
DÖNEMİN RUHU
Bu fotoğraf Everest baskısının iç kapağında net bir formda görülebilir: İki kara çarşaflı fakat beyaz eldivenli ve yüksek topuklu hanım ile beyaz ekipli, başörtüsünün üzerine fes takan bir hanım. İleri’nin kelamlarına yine kulak vermekte yarar var: “Gelgelelim, devrin ruhu bu kapakta ‘yaşıyor’.” Evet, bu açıdan bakıldığında bu yapıtında Örik, ‘duygusuz’ tonundan sıyrılarak periyodun ruhunu ortaya koyan, romancı üslubuyla tarihçi merakını cem eden bir muharrir olarak görülebilir.
“(…) Elbette artık mezar taşları bulunmayan, mezar yerleri ebediyen bilinmeyecek olan bu dört hanımın hâlâ isimlerini ve yüzlerini merak ettiğim, hal ve edaları, birbirlerine muameleleri hakkında kanılara daldığım, faraziyeler kurduğum olur…” (s.52)
