Besime Şen*
Şükrü Aslan’ın ‘Mekan, Kimlik ve Politika-Kent Sosyolojisi Yazıları’ isimli kitabı, Nisan 2022’de Ütopya Yayınevi’nden çıktı. Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi, Sosyoloji Kısmı’nda profesör olarak çalışan müellif Aslan’ı ‘1 Mayıs Mahallesi’ isimli çalışması ile tanıdık. ‘1 Mayıs Mahallesi’ çalışması, 1970’lerde sosyalist kümeler tarafından kurulan bir mahalle kıssasına, kentsel siyaset literatüründe hatırı sayılır bir yer açtı.
Muharrir ‘1 Mayıs Mahallesi’ çalışmasında, Türkiye kent literatüründe uzaklıklı biçimde ele alınan “politik kümelerin mahalle kurma deneyimini”, içerden ve onların “ihtiyaçları ve rasyonelleri”ni keşfeden incelikli bir araştırma ile ortaya koymuştu. Bu çalışmasından ürettiği bir makaleye de bu kitabın birinci kısmında “Kent Yerine Aşağıdan Müdahalenin Bir Örneği Olarak 1 Mayıs Mahallesi Deneyimi” isimli makalesi ile yer verilmiş: “Bunlara nazaran, 1980’den evvel terör örgütleri ya da yasadışı örgütler hazine yerini parselleyip yandaşlarına dağıtıyorlardı. Bu türlü geçiyordu metinlerde 1 Mayıs Mahallesi. Bu ‘akademik’ yaklaşım ile mahallenin kuruluş yıllarında günlük gazetelerde yer alan haber ve yorumlardan oluşan hakim politik yaklaşım ortasında aşağı üst paralellik vardı.”
Yazılara baktığımızda, mahalle anlatılarının sosyolojik bir çalışma olarak kurulmasının, yapısal sınırların yanı sıra “öznel kaynakları” keşfetmeye katkı sağlamış olduğunu görmekteyiz. Bu yazılarda dikkatimi çeken bir mevzu da politik mahalleleri kuranların -toplumun fakir ve kimlikleri prestijiyle birçok epeyce dezavantajlı olan kesimlerinin- kente yerleşmelerinin onlar açısından hayli güçlü bir bağ yarattığıdır. Zira kentte mahalle kurarak kentleşme sürecine dahil oldular.
Benzeri biçimde, kitabın birinci kısmında, kuruluşu ve toplumsal süreci 1 Mayıs Mahallesi üzere epey politik bir art plan ile gerçekleşen Gülsuyu Mahallesi ve Güzeltepe Mahallesi ile ilgili makaleler yer almaktadır. Gülsuyu Mahallesi çalışmasında, kuruluş süreci, 1990’lı yılların tesiri ve 2005 sonrası gerçekleşmeye başlayan kentsel dönüşüme bağlı yıkım tehditleri ve karşı duruş hareketlerine de yer verilmiş. Kitaptaki çalışmalar, mahalle ekseninde yaşanan süreçlerin birebir vakitte ulusal politik gündemler ile olan alakasını epeyce yeterli örüyor:
“1990’lı yıllarda globalleşmenin de tesiriyle Türkiye, yasaklı kimlikler ve bunların görünür olma halleri bir ölçüde değişecekti. 1990’lı yıllarda Alevi kimliğin yasal olarak değil lakin fiilen kamusal alana çıkabilmesi, ibadethanelerini inşa etmesi ve kamu yöneticileri tarafından ‘kabul’ görebilmesi üzere olgular bu kimliği öne çıkardı. ……Artık Gülsuyu Mahallesi ‘Alevi gettosu’ydu. Gazeteler mahalleyi bu türlü yazmaya başladılar. Bu kimliğin barışçı bir gündelik hayat inşa etme amacı ile ‘sınıf çabasını derinleştirerek sürdürme’ siyaseti ile biçimlenmiş sosyalist politik çevrelerin bağını de içten içe kemirdi.”
Kitabın birinci kısmında yer verilen mahallelerin kuruluş kıssalarında yalnızca politik kimlikleri değil, sınıfsal ve etnik kimliklerin kentsel süreçlerin, yerin inşası ile savunulması seviyesindeki tesirlerine dair değerli araştırma bulguları ortaya konuyor. Bu manada saha araştırmasında kullanılan niteliksel yol, mahalle yaşayanlarını pasif birer kent mukimi olarak almaktan öte, onları mahalle kuruluşlarının etkin aktörleri olarak öne çıkarıyor. Makalelerin araştırma formülleri, politik mahallelerin kentsel süreçlerini oluşturan yapısal faktörler ile öznel kaynakları iç içe oluşmuş birikimler olarak; birbirini dengeleyen ve gerçeklikleri ortaya koyan bir “keşfetme” sürecini yansıtmaktadır. Bu açıdan kitabın birinci kısmında yer alan makalelerin, saha araştırmaları yöntemsel açıdan da kent araştırmalarına özgün katkıları olduğunu belirtmek gerekir.
“Kent Planlama ve Konut: İstanbul’da Enformel Yerleşme Tecrübeleri: Güzeltepe Mahallesi Örneği” isimli makalede, “enformel mahalle kuruluşu ile kent planlama ortasında bir aksilik yahut çelişkiden öte kentin göçmenlerinin kendi gereksinim ve imkanları çerçevesinde inşa ettikleri konut alanlarında “gömülü bir planlama”nın varlığını da keşfediyoruz. Sosyalist kümeler tarafından öncülük edilen Güzeltepe Mahallesi kuruluş örneğinde, politik kümelerin da bir planlama rasyonelini uygulamış olduklarını öğreniyoruz. Bu çalışmada birebir vakitte politik kümelerin inşa etmiş olduğu konutların kentsel sisteme dahil ol(ama)ma sürecinin kamu kurumları, mahallî idarelerin politik tavırları ile mahalleliler ortasında gelişen süreci ayrıntılı bir inceleme ile aktarılmış. Türkiye’de gecekondu tartışmalarına değerli katkıları olan bu üç çalışma, günümüz konut sorunu ve kent siyasetine değerli kelamlar ve sonuçlar bırakıyor.
Bu araştırmaların ortaya koymuş olduğu bir başka özgün katkı, politik mahalle kuruluşlarının 1970’lerin Türkiye’de ve dünyada radikalleşen siyasal akımların, hangi nedenlerden ötürü mekânsal bir kuruluşa muhtaçlık duyduğunu ortaya koymuş olmasıdır. 1960 sonları ve 1970’lerde bilhassa Avrupa’da yaygınlaşan squat-işgal hareketlerinin Türkiye’deki yansıması, kamu topraklarının işgal edilmesi biçiminde yansımasını bulmuştur diyebiliriz. Bu iki hareketin o yıllarda birbirlerini gören bir yerden bu aksiyonları ve hareketlilikleri gerçekleştirdiklerini söylemiyorum. Lakin siyasal radikalleşme sonuçları, kentsel süreçlerde mülkiyet ve konut piyasasında yansımasını bulan iktidar alanları ile gereksinim alanlarının rekabeti biçiminde ortaklaşmasıdır.
MAHALLÎ İDARE VE KENTSEL DEMOGRAFİ
Türkiye’de bu rekabet, mahallî idareler seviyesinde radikal solun toplumsal demokrat belediyeler ile olan açık ve zımni koalisyonlarına kadar genişledi. Bu genişleme, kentleşmenin hızlanması ve lokal siyasetin stratejik değerinin artması ile paralellik göstermiştir. İkinci kısımda “Yerel İdare ve Kentsel Demografi” başlığı altında yer alan dört makalede muharrir bu hususlara da yer vermiş.
Birinci yazıda, mahallî idarelerin Türkiye ve Fransa tecrübeleri ile tarihî ve olgusal süreci ele alınmış. Lokal idareler, Marshal Berman’a (2006;28) atıfla “modernleşmenin siyasal kurumsallaşması, endüstrileşme; demografik altüst oluşlar, süratli kentleşme; çok farklı insanları ve toplumları birbirlerine bağlayan kitle bağlantı sistemleri; yapı ve işleyiş açısından bürokratik tertipler olarak ulus-devletler; kitlesel toplumsal, kapitalist dünya pazarı” üzere kavramsal bir çerçevede -küresel ve mahallî etkenleri dahil eden- ele alınmış.
Bu yazıyı takip eden “İstanbul Maltepe’de Yalçın Kızılay Belediyeciliği” çalışması, 1973 yılında Maltepe Belediye lideri olan ve toplumcu belediyecilik örneği açısından kıymetli icraatları olan Yalçın Kızılay periyodunun tecrübesini sanırım aşağıdaki alıntı bütün istikametleri ile bizlere anlatmaktadır:
“Yalçın Kızılay kazma kürekle tünel kazdı her mahalleye çeşme kurdu, uzağa gitmesinler diye. Çeşme kurdu herkes buradan suyunu götürsün, o yeterliliği yaptı. Ondan sonra bize ağaç direklerinden elektrik getirdi. O yetmedi o ağaç direkleriyle telefon altta, üste elektrik bize telefon bağladı. O yetmedi yolumuzu yaptı. Yol lazım bize, dozeri yok. Yakacık Belediye Lideri Bayram Demirkol vardı. O da CHP’liydi. Rica etti, “dozeri ver, mazot doldururuz, şu Gülsuyu’nun yollarını açarız.” Allah razı olsun verdi adam da mazot doldurdu. Bu yollarımızı açtı. Açtı fakat hangi çilelerle”(Sabri Derin, Tunceli, 1953).
Üçüncü yazı ise Türkiye’de üzerine sayısız çalışma yapılmış olan “hemşehrilik” üzerinedir. “Modernizm, Ulus ve Etnisite Bağlamında Kent, Hemşehrilik” başlığından da anlaşılacağı üzere yazı, hemşehriliği yalnızca göç ve mahallî bir kategori olarak ele almamakta; bu tartışmaya ulusal seviyedeki siyasal tansiyonlar ve kimliklerin tesirini gören bir yerden tartışmaktadır:
“…hemşehriliğin ulusal ya da merkezî olanla tansiyonlu alakasını üstte bahsettiğimiz kimliksel depo haliyle ya da bir derin çeşitlilik durumuyla bağlı olarak tartışmak gerekir. Çünkü beşerler bir yandan farklı siyasal topluluklara bağlılık gösterir, lakin buna ek olarak siyasi topluluklara farklı hallerde ilişkin olurlar.” Tartışma hemşehriliğin lokal bir oluşum olmaktan öte ulusal seviyedeki yurttaşlık süreçleriyle olan bağını ortaya koyuyor. Tekrar bir alıntı ile bu çalışmanın tartışmasına dair ipucu vermek isterim: “Türkiye hemşehrilik olgusunu ulusallık mefkuresinin değişen biçimleri uyarınca deneyimleyen ülkelerden biri olarak öğretici bir araştırma alanı niteliğine sahiptir.”
Bu kısmın son yazısı olan “Tarlabaşı’nın Demografik Yapısı”, “Osmanlı Kentlerinin Demografik Yapısında Etnik Doku” başlığında ortaya konan erken çağdaşlaşma kozmopolitliğinin baskıcı nüfus siyasetleri ile nasıl değiştiğini fakat buna karşın günümüzde yeni bir etnik ve sınıfsal kimlik ile oluşan bir kozmopolitlik ortaya konuyor. Ulusal ve memleketler arası göz yolu ve yatağı olarak şekillenen Tarlabaşı, bu yazıda nüfus bilgileri ile ortaya konmaktadır.
KENTİN MEKANSAL/TOPLUMSAL DÖNÜŞÜMÜ
Kentin Mekansal/Toplumsal Dönüşümü isimli üçüncü kısım, “Güncelden Geçmişe Türkiye’de “Gecekondu Meselesi” Üzerine Yine Düşünmek” yazısı ile başlıyor. Bu yazı, 1980’li yıllardan itibaren tesirli olmaya başlayan yeni bir politik tercih yani neoliberalizmin tesiri oluşan “kentlerin yine yapılanması” üzere günümüzde daha da tesirli ve derin biçimde sürdürülen bir politik programın art planından başlayan bir araştırmaya dayanıyor. Yazı, 1940-1980’li yıllar ile sonlandırılmış. Yazının en özgün kısmı, “Türkiye’de Gecekondu Çalışmalarında Geliştirilen Yaklaşımlar” alt başlığında yer verilen akademik yaklaşımların incelenmesi ile elde edilen bulgulardır. Bu incelemenin incelikli ayrıntıları ile kategorik sınıflandırmalarındaki olgu ve kavram özgünlüğü epey pahalı sonuçlar ortaya koyuyor:
“Gecekondu olgusunun birinci periyodu üzerine yorumların kimi olumlu öğeler içerdiğini ancak bir “tehdit unsuru” olarak da tanım edildiğini ve kamunun bu husustaki ikircikli tavrına vurgu yapıldığını görmekteyiz. Batılı kent uzmanları da o periyotta Türkiye’de gecekondu olgusunu bir felaket olarak nitelemekle birlikte bunun vakitle evrileceği….” Bu alıntı ile yazının içeriğini örneklemek isterim.
Yazı ayrıyeten, Ankara ve İstanbul üzerinden gecekondu olgusu ve tecrübelerinin farklılıklarını çok ayrıntılıca ortaya koyuyor. Ayrıyeten 1940’lar ile 1950’lerin ve sonrasına dair zamansal kesitlerin kendi içinde yalnızca kentsel seviyede değil; bürokrasi, yasalar, aktörler, kentin aktörleşen değeri ve ulusal siyasetteki yol ayrımların tesirlerini gören çok ayrıntılı bir araştırma gerçekleştirilmiş: “1960’lı yılların bilhassa ikinci yarısındaki gecekondulaşma pratiği ve siyasetlerine bir bütün olarak baktığımızda hem gecekondulaşmanın bir toplumsal olay olarak çeşitli değişkenlerle bağlı olarak tanım ve kabul edildiğini hem de bir kentsel sorun olarak tanım edilmekle birlikte tahlilinde toplumsal faydanın ihmal edilmediğini görmekteyiz. Bu politik tercihte devrin toplumsal refah devleti olmanın taban gerekliliklerinin teorik olarak kabul edilmiş olmasının bir ölçüde tesirli olduğunu söylemek gerekir. Lakin yeniden de bu sürecin gecekondulaşmaya mani olamadığını tespit etmek gerekir.”
“Bir Sanayi Yeri Olarak Bomonti”. Bu yazı, Bomonti semtinin bir sanayi yeri olarak gelişmesini ele alıyor. Endüstrileşme, gecekondulaşma, konut kooperatifi, sendikalı personellik ve grevler, sendikalar ortası rekabet ve politik kümelerin rekabeti üzere bahisler, kelamlı tarih görüşmeleri ile ayrıntılı biçimde ortaya konmuş. Dört yıl Nestlé’de çalışmış, birebir vakitte 1982’de de Bomonti Bira Fabrikası’na girmiş olan bir emekçi Nestlé Fabrikası’ndan şöyle bahseder: “Çalışması zordu, yemin ediyorum sana, askeriye gibi… Lakin bizim yine de o vakitler uygundu. Artık her taraf kamera, kamera sistemi var, robot üzeresin yani artık kamera sistemi var. Fakat bizim vaktimizde olmadığı için kaçırabiliyorduk.” (Erkek, 60 yaşında, Nestlé işçisi).
BİR İKTİSADİ-TOPLUMSAL OLGU VE KENTSEL HAFIZA YERİ OLARAK TÜRKİYE’DE BAKKALLAR VE BAKKALCILIK
Osmanlı Ekonomik Sisteminde Ticaret, Esnaflar ve Bakkalcılık ile başlayan yazı, Cumhuriyet devrinde bir unvan olarak kullanılan vakitleri da farklı boyutları ile araştırmaya dahil etmiş. Yazıda şu ayrıntısı aktarmak isterim: “Tıpkı ‘Doktor’, ‘Mühendis’, ‘Mimar’ vb. unvanlar üzere yaygın bir biçimde kullanılmıştır. Bakkallık mesleği Cumhuriyetin birinci yıllarından beri o kadar bilinen ve kıymetli bir meslekti ki pek çok nedenle kamu ile muhatap olmuş bireylerin isimlerinin yanında kesinlikle bakkal unvanı da yer almıştır. Örneğin isimli davalara mevzu olan durumlarda da bu mesleği yapmış olan şahısların isimlerinin geçtiği yerde bakkal oldukları da belirtilmiştir.”
Bir İktisadi Dayanışma Aracı Olarak Bakkallar ve Bakkalcılık başlığı altında “veresiye defterleri”nin bir dayanışma ve yoksulluk idaresi olarak rolünü okuduğumda, bu bahis üzerine yalnızca kaybolan “nostaljik” bir mahalle esnafı düzleminin ne kadar yetersiz bir bakış olduğunu fark ettim. “Birleştiren ve Ayrıştıran Fonksiyonlarıyla İstanbul’da Boğaz Köprülerinin Toplumsal Dili” isimli çalışmada ise bir köprünün kuruluş öyküsünün “ihtiyaç” ve “milliyetçiliğin” bir kaynağı olarak nasıl işlevselleştiği ele alınıyor.
Dördüncü kısımda ise “Sermayenin İktisadi İmkanı Olarak Kentsel Dönüşüm” konusu ve 2000 sonrasının neoliberal kenleşme programlarına yer veriliyor. “Kriz Çözücü Bir Araç Olarak Kentsel Yere Müdahale Süreci: Biçimleri ve Toplumsal Sonuçları: İstanbul Örneği”; “Gecekondusuz İstanbul Tahayyülü”; “Kentsel Yere Büyük Müdahale: “Afet Yasası”ndan Bir “Yasal Afet” Üretmek” başlıklı yazılar ile kentsel yer üzerinden geliştirilen yeni birikim rejimi ve bu rejimi inşa eden yasal süreçler, kavramsal çerçeveleri ile tartışılmaktadır.
Şükrü Aslan’ın bu çalışmalarında kaba bir genelleme yaparsak, Türkiye’deki çağdaşlaşma süreçleri içinde öne çıkmış olan “ideal kent arayışlarının”, kentleşme süreçlerinin hızlanması ve plan dışı gelişmeler ile enformel niteliğinin yaygınlaşması ile zıtlık içinde olmadığını, çünkü birbirini doğuran süreçler olarak işlemekte olduğunu anlıyoruz.
Kitabın başka kıymetli katkısının kent araştırma yollarının “nesnellik-öznellik karşıtlığı”nı aşan bir düzlem yaratmış olmasıdır. Kitapta, nesnelliğin ve öznelliğin “güç-ayrıcalık-konum” üzerinden güç alakalarına dahil olma ya da olamamanın doğurduğu sonuçların “karşıtlık” içinde değil; ilişkisel bir süreç ile örülen olgular olarak ortaya konmuş olması kıymetli bir yöntemsel katkı sunuyor.
*Prof. Dr. Besime Şen, Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi.
