İçinde yaşadığımız ve maruz kaldığımız neoliberal kapitalist tertip, sürdürülebilir bir bilgi iktisadı, istek iktisadı ve tüketim iktisadının çarkları dönsün diye hepimize “daha çok çalış, kazan ve harca” diyor. Akışa kendisini kaptıran homo economicus için bu “daha”ların ucu bucağı yok. Emeğini ve vaktini ucuza ya da hak ettiğinin çok altına satan homo economicus için neoliberal kapitalist sistem 7/24 işliyor. Sistem, kendisini sekteye uğratacak uykudan ve zevk alınacak hayattan çalarak büyüyor; şahıstan “mesai”yi, “verim”i ve “performans”ı her şeyin önüne koymasını istiyor. Böylelikle yarar ve tüketim asıllı sistem “sağlıklı” ve “sürdürülebilir” oluyor.
Rekabetçi, üretken, esnek çalışma tertibine ahenk sağlayabilen ve tüketen, birikim, kâr ve satın alma illüzyonu içinde debelenen homo economicus’u neoliberal kapitalist sistem “ideal insan” diye pazarlıyor. Dahası, çalışıp tüketirse özgür olabileceğini zihnine yerleştiriyor. Bir öbür sözle insani sermaye teorisi ete kemiğe bürünüyor: Vakti ve eserleri satın alarak memnun olduğunu zannederken vakti ve benliği sistem tarafından satın alınan iktisadi insan, daima daha fazlasını arzuluyor, sistem de ondan daha fazlasını istiyor. Böylelikle Zygmunt Bauman’ın “asalak kapitalizm” tarafından rehin alındığını söylediği “borçlu ırk” doğuyor. Byung-Chul Han’ın deyişiyle “iyi yaşama telaşı hayatta kalma histerisine dönüşen” homo economicus, neoliberal kapitalist sistemin çalışma-kazanma-tüketme şiddeti içinde buluyor kendisini.
Parayı bir takıntı hâline getiren homo economicus, kendisine dayatılan ve bir noktadan sonra istekli olarak benimsediği iktisadi nizam sayesinde nesneleşiyor. Etrafında gördüğü “refah”, “kalkınma”, “büyüme” ve “tüketim” mantraları onu günden güne tabana çekiyor. Kelam konusu durumdan rahatsızlık duyanlar ise bilhassa son periyotta yaşanan ekonomik, insani ve ekolojik krizlerin akabinde, büyüme ve refah miti yerine küçülme gerçeğine atıf yapıyor. Daha fazlası değil, daha farklısı mantığıyla yola çıkan küçülme savunucuları; “daha az”dan çok daha yavaş, daha âdil ve daha eleştirel olandan yana zar atıp “alternatif bir iktisat”tan bahsediyor.
“Daha çok çalış”, “daha çok harca”, “daha çok borçlan” ve “her şeyin daha düzgün olacağına inan” diyen neoliberal kapitalist nizama eleştirel bir halla yaklaşarak alternatif bir iktisat anlayışını savunan Samuel Alexander, sineması biraz geri sararak Henry David Thoreau’nun dünyaya bakışını ve sade hayat düsturunu günümüze uyarlarken sakatlanmış insan için yeni kapılar açmayı deniyor.
KİŞİYİ KENDİNE VE TABİATA YABANCILAŞTIRAN SİSTEM ELEŞTİRİSİ
Alexander ‘Yeteri Kadarsa Çoktur’da, yaban ile insan ahengine göndermeler yapan, insanın tabiattaki sadeliği örnek alması gerektiğini söyleyen ve Walden Gölü kıyısındaki kulübesinden dünyaya seslenen Thoreau’nun görüşlerini, neoliberal kapitalist sistemin açtığı yaralar için bir tedavi olarak niteliyor.
Tabiatın kendisini çekip çevirmesinin beşere ilham verebileceğini belirten Thoreau, Alexander’a nazaran alternatif bir iktisat modeliyle geçmişten günümüze sesleniyor: Aklını kullanarak erginleşen insan, kendine yetmesini pekâlâ öğrenebilir. Bunu yaparken kendisine ve tabiata yabancılaşmanın üstesinden gelebilir.
Alexander, Thoreau’nun bu bağlamda “gönüllü sadelik” fikrini geliştirdiğini, bu biçimde kişiyi kazanma-tüketme düsturuyla benliğine ve tabiata yabancılaştıran kapitalist sisteme tenkitler yönelttiğini tabir ediyor.
Alexander’a nazaran Thoreau, istekli sadelik fikri ve kapitalizm eleştirisi sayesinde, özgürlüğe ve yaşamaya da alan açmakla kalmıyor, emeği çalınanlara, yarar uğruna ruhunu sakatlayanlara ve “aşırı varlıkla gereksiz şeyler satın alıp hayatının en bedelli anlarını tüketenlere” sesleniyor.
KAPİTALİZMİN TEZGÂHLARI
Alexander, “içine ticaret giren her iş lanetlenir” kelamını hatırlattığı Thoreau’nun alternatif iktisadının özünü vurguluyor: İhtiyaçları en kolay halde karşılamak ve hayatı, az olanın yeterliliği üzerine kurmak. Modanın, sahip olmanın ve daha fazlasını arzulamanın kendine yeten bir hayatı örselediğini, kişinin özgürlükle ve tabiatla bağını kopardığını belirten Thoreau, Alexander’a nazaran insanın kendisini ve dünyayı keşfetmesini her şeyin üstünde tutuyor.
Bugün, küçülme teorisini ortaya atanların fikirleriyle Thoreau’nun 1800’lerde söyledikleri birbirine çok yakın. Günümüzde küçülme temelli alternatif bir iktisadı savunanlar, büyüme ve kalkınma yerine, insani gelişmeden ve doğal kaynakların tüketimi azaltmaktan bahsederek piyasa iktisadından uzak bir yaşama ve dayanışmaya çağırıyor hepimizi.
Refahın istenen şeyi süratle ve çok almaya dayandığını, meğer gereksinim fazlasının ve keyfiyetin refah değil tatminsizlik yaratacağını belirten Thoreau, doğal olmayan ve gayriinsani bir hayatın kapitalizm tarafından tezgâhlandığını anlatıyor.
Alexander, ömürden keyif almayı engelleyip bu istikamette baskı yaptığı bireyleri tektipleştiren, satmayı ve tüketmeyi hedefleyen neoliberal sistem tarafından çevrelendiğimiz günümüzde, Thoreau’nun yalın yaşamaya ve istekli sadeliğe dayanan alternatif iktisat telaffuzunun ve “yeteri kadarsa çoktur” unsurunun, daha özgür bir hayata kapı açabileceğini hatırlatıp ne az ne de fazla diye özetlenebilecek istikrara ve farklılığa atıf yapıyor. Bu da vaktin peşinden koşmak yerine vakti yaşamaya ve tüketme hırsından arındırılmış yeteri kadar üretime dayanan bir hayata denk geliyor.