Çağdaş sanatta mülksüzleşme: Mehmet Ali Boran

Mehmet Pendik Escort Ali Boran genel olarak görüntü fotoğraf enstalasyon çizim heykel fotoğraf baskı matbu ve hareket eden mekanik dizaynlar üzere hem klasik hem de teknolojik diyebileceğimiz birden fazla farklı malzemeyi bir ortada Mutlukent Escort kullanır Sanatkarın üretimlerini geniş bir yelpazede bir ortaya getirdiği bu anakronik temalı standı bir ay boyunca izleyicilere açık olacak Yurt içinde ve yurt dışında birçok kıymetli standa katılan Boran yaşadığı kentte birinci kere geniş kapsamlı bir solo standa imza atıyor Stanttaki From Old Times Eski Zamanlardan isimli yapıtını ele almak istiyorum Ancak oraya gelmeden evvel dikkatimi çeken bir mevzuya değinmek isterim Boran ın standı 5 Milletlerarası Mardin Bienali paralelinde gerçekleşti

Sanatın bienal üzere büyük çaplı tertiplerin güdümünde taşra ile buluşması konsorsiyumların meraklı bakışları ortasında her vakit kışkırtıcı bir ilgiye dönüşür Konsorsiyum sanattan bihaber olan yerelin muhafazakâr olduğunun ispatını kültür üzerinden ortaya koyandır Konsorsiyum tabiatı gereği hem sanatın merkezini belirler ve sermaye tiplerini oluşturur hem de sanat piyasasındaki bütün teamüllerin işleyiş ölçüsüne zımnî bir formda işaret eder ve kendisini sanat dünyasında temsil eden hâkim konsensüsü üretir Münasebetiyle bu ilgi salt bir seyahat hareketine yahut ticari yapıya dönüştüğü an taşra kavramı teyit edilir ve sanat birden fazla sefer kültürel bir destinasyonla imlenir Taşra hem sermaye hem başşehir hem de diğer şeyler için geride kalmak zorundadır Her bahiste hükmedilme hareketinin gerekçesizliğinin ortaya koyulduğu yerdir Taşra dışarıdan gelen bütün sembolik yapıların hükmetme pratiğine neden boyun eğdiğinin bir münasebetinin olmamasına dayanır Kendi varlık tezahürünü dışlayarak ve eksilterek hâkim olanın varlığını tamamlayan kusursuz bir yapıdır Natürel burada bir şerh düşmek isterim ki Mardin yahut Diyarbakır üzere politik sermayesi bütünlüklü olan makul temsil kentlerinin statüleri temelinde taşra kavramının üzerinde konuşlanır Fakat konsorsiyum odaklı politik planlamalar bu konuşlanmayı kültürel telaffuzlarla destekleyerek bertaraf etmesini çok uygun becerir Bu birebir vakitte kentle ilgili enformasyonla yaratılan yeni bir kimliğin yasal tarifidir Rancière in demokrasi ile ilgili söylediği şu çarpıcı önerme bana taşra nosyonuna dair bir analoji üzere geliyor Ne diyordu Rancière Demokrasi fakirin iktidarı değildir iktidarı icra etme vasfına sahip olmayanların iktidarıdır 1

Yeniden misal bir halde Pierre Bourdieu devletin üretilmesi taşranın daha düşük bir varlık olarak başşehri başşehir yapan her şeyden yoksun olarak üretilmesini de getirir ve taşranın haberdar olmadığını özellikle aksanı olduğunun altını çizer Taşralı sezgisel olarak kodlanmıştır ve bütün birikim çeşitlerinden mahrum olmakla tanımlanır Birebir biçimde estetik olarak daha düşük ve vasat bir birikim ile donanmıştır Daha doğrusu taşralının bütün bir estetik bilgisizliği konsensüs tarafından kültüre dayalı ampirik bilgisiyle eş kıymet tutulur Hasebiyle kendisinde eksik olan bu birikim cinsine ulaşması için taşralı geleneğine sadık bir biçimde kültürel pratiklerini hâkim olan konsensüse stantlar Bu onun bitmeyen yoksunluğunun en bariz kalıntısıdır Pierre Bourdieu etkileyici bir halde taşralı olma noktasını ‘Hoffmann Masalları’ndaki maymun metaforu üzerinden sıklıkla kullanır Bourdieu nun o metaforuna yer vermek istiyorum Bir Alman şansölye bir maymunu eğitmeyi başına koyar Maymun minüet dansını yapabilir hanımlarla sohbet edebilir fakat öte yandan bir fındık kırıldığında sıçramaktan kendini alamaz Irkçılığın temelindeki paradigma tam da budur Taşralı taşralı olduğunun farkındadır ve taşralı olmamak için kendini zorlar Taşralı olduğunu tam da buradan biliriz 2

Benim daha evvel de eleştirdiğim nokta yerelden yapılan bütün karşı tenkitler her ne kadar görünürde sanat olsa da aslında estetik olandan her vakit uzak politik kolektifin hassasiyet empati ve hassaslık üzere etik imgeler rejiminin kavramlarına dönüşerek hiçbir suretle bunlardan sıyrılamamasıdır Mesela Diyarbakır da yakın periyotta medyada en çok tartışılan stant gibi Etik imgelerin hassasiyet empati hassaslık erillik vs bu süreçteki rolleri kamusal alan içinde tahakküm ile çatıştıklarını varsayan politik bir yanılsamanın sonucudur O yüzden de hassasiyet hassaslık ve empati ötekinin politik argümanının kendi içinde kendisiyle ve kendisine yönelik yaşadığı hümanist bir his bölüşümden ibarettir Estetik rejimini dışarda bırakmış ve büsbütün politik imgeler üzerinden mesela kolonyal telaffuz bütünleşmesi üzere durumların gözetilmesi de bir cins boyun eğme cinsinin koşulu olarak taşra kavramının noksanlığını temellük eder Aslında temel can alıcı konu şu ki kent kavramı çağdaş sanatın lisanına en azından Henri Lefebvre in teorik düzlemine yakın bir üretim nesnelliğini imlemediği sürece edebi ethosun lisanından kurtulması neredeyse imkânsızdır Kent sanattan öbür bir şey olduğunda bir üretim alanına dönüşür Çağdaş sanat için kent bana kalırsa yalnızca vasat bir yerin üretime doğal kaynaklık eden bir tasarım alanından ibarettir Kentle ilgili sentimental durumlar ve ezoterik özdeşimler edebi ethosun uğrak alanıdır Daha açık söylersek kentle ilgili romantik alaka çağdaş sanatın değil edebi lisanın habitatıdır

Sanat tarihinde mesela Marcel Duchamp ın Paris ile ilgili arızî bir duygusallığın sonucunda ortaya çıkmış rastgele bir anekdotuyla hiçbir vakit karşılaşmayacağız Duchamp Paris in taşıyla toprağıyla ve sembolik bedelleriyle bu bağlamda hiç ilgilenmedi Zira Duchamp belli bir toprak kesimini çağrıştıran sanatın cazipliğini birinci romantik akımın fark ettiğini ve onun da 19 yüzyılda bittiğini çok uygun biliyordu Lakin beni Diyarbakır Surları’nın tabanına yahut Mardin Kalesi nin üstüne gömün üzere misal telaffuzlar pastoral edebiyatın bitmeyen kavramsal dağıtımıdır Bu bakımdan çağdaş sanat pastoral lisanla olan ayrımını her şartta tecelli etmek zorundadır Hasebiyle taşra lakin ve lakin kendisinden büsbütün bağımsız bir estetik rejiminin yahut sanat tarihinin temeli üzerinden bir telaffuz üretirse işte o vakit konsensüse karşı bir denklik yapısını inşa eder Aksi halde kuracağı her telaffuz ‘Hoffmann Masalları’ndaki üzere yeni bir etnolojik süreci imler

Boran ın From Old Times Eski Zamanlardan çalışmasına tekrar gelirsek çalışma aslında Matrix sinemasını izleyen herkesin bildiği bir robotik aygıt Serinin birinci sinemasında Neo nun göbek deliğinden çıkarılan sanatçının tabiriyle rutubet böceği olarak görünmektedir Sanatçı yapıtını bizlere şöyle açıklıyor Rutubet böceği Matrix 1 sinemasında insan vücuduna yerleştirilen bir robot olarak tasarlanıp sinemanın başrolünde rol alan Neo nun casuslar tarafından takibi ve denetimi sağlanması nezaret altında tutulması için kullanılan hareketli bir makineydi Yıl 1998 ve bu sinemada kullanılan bilgisayar teknolojileri makineler aracılığıyla ele alınan kontrol toplumu düzenekleri bugünün teknolojisi için miadını doldurmuş teknolojilere dönüştü Bunun yerine neredeyse isteğimizle gün uzunluğu üzerimizde taşıdığımız aparatlar aplikasyonlar toplumsal medya hesaplarımız ve sıhhat durumları üzere çok daha geniş kapsamlı bir denetim ve kontrol düzeneklerine maruz kalıyoruz

Bugün kontrolün yahut nezaretin teorik fonksiyonelliği Foucault nun bilindik çağrışımlardaki baskılama aygıtı ve vücutların disiplin altına alınmasındaki biyopolitika teorisiyle bilinir Foucault iktidarı ömür ve vücutlar üzerindeki kontrolünde hak sahibi olan kurumsal bir aygıt biçiminde ele alır Bu kurumsal aygıtlar günümüz teknolojisinin gelişimiyle insanların direkt irtibat ve tüketim objesine dönüşmüştür Lakin bana nazaran bu aygıtlar yahut Foucault nun kapsamlı olarak ele aldığı biyopolitika mefhumu bir iktidar kurumunu imlemekten çok iktidarın stratejilerini ve teknik donanım kapasitesini gösterir Tam da bu noktada Boran ın böceği iktidarın dirimsel bilgisinin yine üretim tarafını dehşetli bir formda serimler Teknolojik aygıtlar günümüzde kontrolün araçsallaşması ile sonlu kalmayarak ve bir teknik takip aygıtı olmaktan daha çok enformasyonla bütünleşme sürecinin en büyük fonksiyonel rolünü üstlenmektedir Bu bütünleşme süreci tahakküm rejimleri için ayrıştırmanın en kolay yoludur Boran ın işaret ettiği metaforik nokta da budur Neo nun böcekle bütünleşme süreci onu seçilmiş bir kurtarıcı yapmaktan çok ayrıştırmanın kökenini belirleyendir Neo nun anonim bir failden açıklaşan bir faile hakikat geçişi tamamlanmıştır

Ayrıştırma dışlamayla tıpkı manaya gelir O yüzden de bütünleşme bize dışlamanın zıddı üzere gelir Halbuki bir şeyi tahakküm altına almak için yani dışlamak yahut ayrıştırmak için onunla bütünleşmek kuraldır Bu temelinde çok kolay bir önermedir Rastgele bir şeyin mevcut yapısını değiştirmek o şeyi dışlayarak değil o şeyle bütünleşerek sağlanabilir Mesela devletin TRT KURDÎ üzerinden geliştirdiği entegrasyon yahut bütünleşme paradigması temelinde herkes çok düzgün bilir ki Kürtçeyi ilga eden bir durumdur Münasebetiyle tahakküm süreci her ne olursa olsun bilinenin tersine dışlamayı değil bütünleşmeyi gözeterek hareket eder Bunun en kıymetli ayaklarından biri de kültürdür Kültür antropoloji ve tarihin gayrinizami bölüşümünün sonucunda ortaya çıkan muhafazakârlığın toplumsal bir dağıtımıdır ve fikir ediminden mahrum ampirik bilgiye dayalı mimetik bir ögedir Halbuki çağdaş sanat kati suretle niyete dayanır Yani unsur ve formla bütünleşen ilişkisel bir epistemedir Kültür son kertede bir yasallaştırma ve tahakküm aracıdır Bu bakımdan da çağdaş sanat her şartta kültürel ethostan başka hareket etmek durumundadır Ve şu asla unutulmamalıdır ki konsorsiyum taşra ile sanat üzerinde değil her vakit kültürel bedeller üzerinde bütünleşir

Boran ın böceği bu doğrultuda bir arketip olarak tahakküm rejimini dayanılmaz simgeler Tahakkümün sürece dayalı canlı bir eyleyiş olduğunu bir böceğin insan vücuduyla bütünleşme sinema sekansının göndergesiyle imler Böcek metaforu vücutla bütünleşerek karakteri anonim olandan ayrıştırır ve bariz olan potansiyel bir faile dönüştürür Karakter olağan ve sıradan olan dışardaki dünyadan sıyrılır ve devletin kayıtlarında besbelli olana yahut diğer bir deyişle artık kodlanan bir başkası olarak ayrışmış bir statü ile yine karşımıza çıkar Tekrar altını çizersek bu durum bütünleşme ile birlikte ayrımı yahut ötekiyi belirleyen tahakkümün zımnî bir sürecidir

Hülasa Mehmet Ali Boran sinemanın kültleşen bir serisi üzerinden geçmişten günümüze yaşanan teknolojik evrime dikkat çekerek sinema tarihinde var olan bir imaj üzerinden kontrolü ve enformasyonu mekanik olarak cisimleştiriyor Çalışmanın kurgusunu izleyicinin bakışına bırakarak izleyici ve böcek ortasındaki irtibatın düşünsel edimini kurmacaya dâhil ediyor Yani o dakikaya kadar anonim olan izleyici bilhassa elindeki telefon ile birlikte yapıtın karşısına geçerek yapıtla göz temasına girmektedir İzleyicinin bu temas anı hem sinemanın ana karakteri olan Neo ile kurgusal bir bağla özdeşleşiyor hem de kaçınılmaz olarak kontrolün bir öznesine dönüşüyor Sanatkarın çalışmasında vurguladığı temel olay bu sayede daima tekrar ediliyor İzleyici farkında olmadan kendi isteğiyle kendi kontrolünü kendi bakışı üzerinden kendisi sağlıyor Bu da hiç kuşkusuz sanatçı açısından çalışmanın özünü ve maksadını oluşturan başarılı bir aksiyondur

Sonuç itibariyle Mehmet Ali Boran ın genel olarak sanatını şayet bir cümleyle özetlersek kendisine açık olmayan bir kanıyı kendisine direnen bir stilde söz eder ve bu tabirle de lisanını ve vizyonunu canlı ve yenilikçi tutmayı her vakit başarır

Notlar

*unlimitedrag mecmuasında Jean Genet ile Kayıt Dışı Metinler Balkon isimli yazımda Diyarbakır daki standa dair yaptığım kurmacaya atfen

1 DISSENSUS Siyaset ve Estetik Üzerine Jacques Rancière s 59 Çev Mustafa Yalçınkaya Detay Yayınları

2 Devlet Üzerine Pierre Bourdieu s 277 Çev Aslı Sümer Bağlantı Yayınları