Namık Alkan
İZMİR – Taliban öncesi periyotta Afganistan Dışişleri Bakanlığı’nda, Bakanlar Şurası uzmanlığında vazife yapan ve Cumhurbaşkanlığı Özel Kalem Müdür Yardımcılığı misyonunda bulunan Abdul Qahar Bakhshi ile Taliban’ın Ağustos 2021’de idareye gelmesinden bugüne kadar olan süreci ve Taliban idaresi altındaki Afgan halkının durumunu konuştuk.
‘ÜLKEDE GÜÇ BİR HAYAT BAŞLADI’
Taliban’ın 2021 yılının ağustos ayında idareye gelmesinden sonra Afganistan’da neler değişti? Yeni periyodu ana sınırları ile anlatabilir misiniz?
Afganistan’da yasal ve dünya tarafından tanınmış olan bir devlet varken ABD hükümeti bir vakitler terör örgütü olarak isimlendirilen kümeyle müzakereleri başlattı ve ABD-Taliban ortasında Doha Mutabakatı imzalandı. Olağan ki o periyotta bu durum, mevcut olan hükümetin itibarını düşürmüştü ve o devrin yöneticileri de bundan hoşnut değildi. Gün geçtikçe hükümet, ülke bazında kendi egemenliğini kaybediyordu. 15 Ağustos 2021’de yani ABD ve müttefik güçlerinin asker çekilme mühleti dolmadan iki hafta evvel Taliban bir pazar günü Afganistan’ın başşehri Kâbil ve Penşir vilayeti dışında (Ulusal Direniş Cephesi’nin ana merkezi yeri) ülke denetimini aldı. Taliban, başşehir Kâbil’e girmeden birkaç saat evvel de eski Cumhurbaşkanı Eşref Gani etrafındaki 50 şahısla askeri helikopterlerle milleti ve devleti bırakarak kaçtı.
Afganistan açısından tabloya bakıldığında durum çok daha ağır görünüyor. ABD’nin ülkedeki 20 yıllık varlığının sona ermesinin ve eski yöneticilerin kaçmasının akabinde Taliban başkanları Kâbil’de yeni hükümet için görüşmelere devam ederken, ülkede sıkıntı bir hayat başladı. Eğitim ve öğretim sekteye uğradı. Bayanlar tam manasıyla bütün toplumsal bağlantılardan men edilerek konutlara kapatıldı. Siyasi, ekonomik ve toplumsal alanlarda faaliyetleri yasaklandı. Kafe ve restoranlar kapandı, TV kanalları yayın siyasetlerini muhafazakârlaştırdı. Yabancı misyonlar ve diplomatlar başta olmak üzere yüz binlerce (doktor, mühendis, hukukçu, iktisatçı, siyasetçi vs.) kişi ülkeyi terk etti. Ulusal ve mahallî yayın yapan çabucak hemen bütün televizyon ve radyo kanalları, yayın siyasetlerini değiştirmek zorunda kaldı ya da çeşitli nedenlerden ötürü kapatıldı. 20 yıl boyunca ABD ve Avrupa ülkelerinin mali yardımları üzerine ayakta duran iktisat sistemi çöktü ve bankacılık sisteminde adeta kaos yaşandı.
‘KÜLTÜREL FAALİYETLER YASAKLANDI’
1996-2001 yılları ortasında Afganistan’da uçurtma dahil olmak üzere tüm kültürel faaliyetleri yasaklayan Taliban idaresi yeni periyotta ise tekrar müzik, tiyatro, sinema üzere kültürel faaliyetleri yasakladığını açıkladı. Mesela, Türk Eğitim Vakıf Lideri Saleh Saghar, daha evvel verdiği bir röportajda Afgan-Türk okullarının müfredatlarında bile değişiklik yaparak müzik, tiyatro ve dans kısımlarını Taliban yetkililerinin buyruğu üzerine kapatmak zorunda kaldıklarını söyledi.
17 Eylül 2021 tarihinde Taliban tarafında yapılan bir açıklamayla erkeklerin okula devam edebileceği, kız çocuklarına ait ise önderlerinin daha sonra karar verecekleri duyuruldu. Birebir tarihte açıklanan başka bir karar ise; Taliban’ın Bayan İşleri Bakanlığı’nı kapatması oldu. Yerine ‘erdemlerin yayılması ve ahlaksızlığın önlenmesi’ için bir bakanlık getirilirken, bu bakanlık da İslam hukukunu uygulamakla görevlendirildi.
‘TALİBAN’A KARŞI BİR DİRENİŞ PLANLANMAMIŞTI’
Taliban, Afgan halkı için direnişin kalesi olarak görülen Penşir vilayetini ülke idaresinden yaklaşık bir ay sonra ele geçirdi. Taliban’a karşı, Ulusal Direniş Cephesi kumandanı Ahmed Mesud, bölgede ‘ulusal ayaklanma’ ilan etti.
Kimse Taliban’ın Kâbil’i ve ülkeyi bu kadar süratli ele geçireceğini öngörmemişti. Ülkede tam teçhizatlı ve eğitimli 150 binden fazla asker bulunuyordu. ABD’yle yapılan muahede bizi koruyacaktı ancak bunun gereklilikleri yerine getirilmedi. Taliban’la kapalı bir mutabakatı bulunan eski Afganistan Cumhurbaşkanı Eşref Gani ise ülkeden kaçtı ve kendisini Cumhurbaşkanı seçen halka ihanet etti. Bu durumda kimi bölgelerde Penşir vilayeti olmak üzere Taliban’a karşı direniş başladı. Taliban’a karşı evvelce bir direniş planlanmamış ve silah tedarik edilmemişti. Oradaki halk Taliban’a “hayır” diyerek direnmeye başladı.
Mesud’un ayaklanma davetiyle, ortalarında yüzlerce bayanın da bulunduğu kalabalık, protesto için sokağa indi. Taliban militanlarının, sokağa inen bayanları kırbaçladıkları görülürken, kalabalıkları dağıtmak için havaya ateş açtığı, gazetecileri de dövdüğü ve araçlara saldırdığı imgeler büyük reaksiyon topladı. Direnişin geleceği ile ilgili konuşacak olursak, Taliban’a karşı kısa vadede toparlanması sıkıntı görünse de bu terör idaresinin halka yaptığı zulme bakıldığında, eski askerleri, aydınları ve halkı konutlarından çıkarıp öldüren idareye karşı orta ve uzun vadede Afganistan’ın 34 vilayetinde direnişin başlayacağına eminim.
‘AFGANİSTAN EKONOMİK VE İNSANİ FELAKETİN EŞİĞİNDE’
Dünya Bankası’nın raporuna nazaran, Afganistan bütçesinin dörtte üçü dış yardımlar tarafından finanse ediliyordu. Milletlerarası yardımların toplamı, 22 milyar dolar olan Afganistan iktisadının yüzde 40’ına eş paha. Batı bankalarının ABD’nin buyruğuyla yurt dışı varlıklarını ve finansman takviyesini durdurduğu Afganistan’da, halkın en çok etkilendiği faktörler ortasında mal kıtlığı, parasızlık, fiyat artışı, işsizlik ve hayat kalitesinde gözlenen sert düşüş yer alıyor.
Taliban hükümeti şimdiye kadar rastgele bir devlet tarafından tanınmadı, ülkenin finansal varlıkları dondurulmuş vaziyette ve Afganistan ekonomik ve insani felaketin eşiğine geldi. Ülke insani yardım ile ayakta durabiliyor. Kitlesel fakirleşme şartlarında kalkınma ve geleceği belirleme planlarını kurmaktan şimdilik kelam edilemez. Üstte belirttiğim üzere eğitimli ve dinamik nüfusu da ülkeyi terk ettiği için tıp, iktisat, bankacılık ve öteki alanlarda işçi açısından önemli meseleler yaşanıyor. Taliban’ın ülkeyi kocaman bir hapishaneye dönüştürmekten öbür bir planı olmadığından ve adaleti sağlamadığından okumuş ve eğitimli beşerler el otomobiliyle pazarlarda çok güç koşullarda meyve ve zerzevat satıyorlar, kimi bölgelerde de aileler çocuklarını satıyorlar.
‘AFGAN BAYANLARI CESURCA KENDİ HAKLARINI SAVUNDU’
Afganistan’da bayanların burka giymesini emreden bir kararname yayınlandı. Birebir vakitte bayan televizyon sunucuları ve konuk bayanların yüzlerini örtmeleri de istendi. Ülkenizde bayanların ömründe neler oluyor, kıymetlendirebilir misiniz?
1996’dan 2021 yılına kadar ‘Taliban sanki değişti mi?’ sorusunu cevaplayacak olursak, bilindiği üzere daha evvel 1996 yılından 2001 yılına kadar hükümette olan Taliban, o devirde uyguladığı katı kuralları bu sefer daha yavaş ve kurnaz bir formda uyguluyor. Taliban idaresi devraldığından bu yana bayanlarla ilgili kısıtlamaları adım adım artırıyor. Örneğin, 19 Ağustos günü Afganistan’ın demokrasi ile değil de katı şeriatla yönetileceğinin ilan edilmesinin akabinde, uygulanan birinci sansür bayanlara yönelik oldu. Kentin çeşitli yerlerinde yer alan bayanların bulunduğu poster, afiş ve reklam panolarını boyalarla kapatan Taliban üyelerine dünyanın çeşitli yerlerinden de yansılar geldi. Bunun üzerine Taliban’ın sözcüsü Zabihullah Mücahid ise, “Uluslararası topluma bayanlara karşı ayrımcılık yapılmayacağını garanti ediyoruz, lakin elbette sahip olduğumuz çerçeveler dahilinde” açıklamasında bulundu.
Aynı hafta içinde, Taliban sözcüsü Mücahid, 3 gün ve üzeri seyahatlerde yanında birinci derecede aile fertlerinden bir erkek olmadan bayanların seyahat etmesinin yasaklandığını duyurdu. Mücahid, 1996-2001 devrindeki üzere tekrar bayanları konutta oturmaya yahut yüzleri dahil büsbütün örtünmeye zorlayacağı tasalarının ‘temelsiz’ olduğunu tez etti. Fakat son günlerde Taliban yöneticileri tarafından bayanların burka giymelerine ait yeni yasalar çıkartıldı ve yürürlüğe sokuldu.
Taliban aslında insan hakları, bayan erkek eşitliği ve birçok toplumsal kıymete inanmayan bir örgüttür. Afganistan toplumuna ilkel ve çağdışı bir anlayışla yaklaşıyorlar. Geçtiğimiz aylarda Taliban Yükseköğretim Bakanı olarak yer alan Abdulbaki Hakkani basın toplantısı düzenleyerek üniversitelerde artık bayan ve erkeklerin farklı sınıflarda tahsil göreceklerini duyurdu. Yani erkek öğretmenler bile öğrencilere perde gerisinden ders verecek. Bayan ve kız çocuklarının temel hak ve özgürlüklerini yasaklayan ve tanımayan terörist bir örgütle dünya nasıl alakalar kuracaktır onu çok merak ediyorum. Taliban idaresi ele geçireli yaklaşık bir yıl olacak ve bu müddet içerisinde Afgan bayanları çok fedakârlık yaptı, sokaklara dökülerek cesurca kendi haklarını savundular. İlerleyen süreçte bu zihniyetin güçleneceğine inanıyorum.
‘AFGANLARIN BİRÇOK KENDİ ÜLKELERİNE DÖNECEKLERDİR’
Taliban’ın idareye gelmesi ile on binlerce Afganlı Taliban’dan kaçmak için Türkiye dahil öteki ülkelere göç etmek zorunda kaldı. Bu süreci nasıl değerlendiriyorsunuz?
Son vakitlerde, göç sorunu dünya siyasetinden ve gündeminden düşmüyor. Tarih boyunca insanlık çeşitli nedenlerden ötürü dünyanın her köşesine göç etti ve artık (göç) doğal bir hak olarak da nitelendiriliyor. 2000’li yıllardan sonra ekonomik tasalar ve savaş korkusu öncelik olmak üzere ve daha birçok nedenle bireyler yaşadıkları topraklardan ayrılıyor. Afganistan, 1979’daki Sovyet işgalinden bu yana 40 yılı aşkın müddettir gerisi ardı kesilmeyen işgaller, iç çatışmalar ve dış müdahalelerden ötürü silahların hiç susmadığı bir ülke pozisyonuna düştü.
Afganistan, üstün güçlerin çatışma alanı olmasının yanında toplumsal, ekonomik ve siyasi istikrarsızlıkla bir arada terörle de anılan bir ülke haline geldi. Her geçen gün artan şiddet olayları, tarihi İpek Yolu’nun geçtiği bir ülke olan Afganistan’ı adeta yaşanmaz bir yer durumuna getirdi. Ülke içindeki huzursuz ve inançsız ortam nedeniyle yıllardır göç meseleleri yaşayan Afganistan, 20’nci yüzyılda komşu ülkeler başta olmak üzere dünyanın her yerine göç vermeye başladı. Birinci başta göç merkezi olarak Pakistan ve İran tercih edildi, daha sonra ise Türkiye ön plana çıktı. Beşerler ekonomik, güvenlik sıkıntıları ve iç çatışmaların tesiriyle ülkelerini terk etmek zorunda kalıyorlar.
Birleşmiş Milletler raporlarına nazaran, dünya genelinde altı milyondan fazla Afgan mülteci yaşıyor. En kalabalık Afgan mülteci nüfusuna mesken sahipliği yapan ülkeler sırasıyla Pakistan, İran ve Türkiye. ABD ve NATO birliklerinin 22 Temmuz 2021’de Afganistan’dan çekilme kararı alması ve akabinde da Afganistan hükümetinin kısa müddet içinde Taliban tarafından işgal edilmesi, Taliban idaresi altında gelecekten korkan Afganlar ortasında derin telaşları tetikledi. Ayrıyeten Taliban’ın iktidara gelmesi ile Afganistan’a yapılan dış yardımların kesilmesi ekonomik krizin derinleşmesine neden oldu. Bu durum ülkede var olan yoksulluğun şiddetlenmesine ve buna bağlı olarak iç ve dış göçün hızlanmasına yol açtı.
Türkiye’ye göç eden Afganlar çoklukla savaş korkusu, ekonomik sıkıntılar ve ülkedeki kaostan kaçarak gelenlerden oluşuyor. Afganistan’da devam eden terör, bitmek bilmeyen iç çatışmalar, ekonomik istikrarsızlık ve işsizlik üzere problemler nedeniyle, birçok Afgan göçmen Türkiye’yi transit ülke olarak tercih ediyor, çok az bir kısmı ise kalıcı olarak hayatını sürdürmek için Türkiye’ye yerleşiyor. Fakat denetimsiz bir biçimde göçmen kabul eden ülkelerde işsizliğin artmasıyla birlikte, ekonomik, toplumsal ve kültürel manada büyük problemlerin baş göstermesi de kaçınılmaz oluyor.
Tabi ki hiç kimse yerinden yurdundan edilmek istemez ve kendi doğduğu topraklarda yaşamak ister. Şayet bir gün Afganistan’da kapsayıcı, insani pahalara hürmet duyan ve tüm vatandaşlarına eşit bir formda adalet sağlayan, Taliban üzere terör örgütleriyle bağlantısı olmayan bir hükümet başa gelirse, Türkiye’de yaşayan Afganların birçok kendi ülkelerine döneceklerdir. Daima bir arada güç bir süreçten geçmekteyiz ve umarım daha önlemli adımlarla bu güçlü süreci atlatırız.
‘HER GÜN İNFAZ HABERLERİ DUYMAKTAYIZ’
Afgan halkının Taliban idaresi karşısında yalnız bırakıldığını düşünüyor musunuz? Afganlar bu yalnızlığın bedelini nasıl ödüyorlar?
Taliban, ülkede idaresi 20 sene sonra ele geçirmesinin akabinde tüm hükümet yetkilileri için genel af ilan ederken, örgütün sözcüsü Zabihullah Mücahid, “Mevcut durum bir cins askeri durum. Hükümeti oluşturduktan sonra her şey daha net olacak” dedi. Lakin Taliban’ın şu ana kadar söylediklerinin ve yaptıklarının birebir oranda olmadığı kanaatindeyim.
Bilindiği üzere, Taliban 20 sene boyunca yasal olan hükümetleri asla kabul etmedi ve ülkenin her bir kentinde canlı bombalar patlatarak, suçsuz insanları katlederek, okul, hastane, yol ve köprüleri yıkarak eninde sonunda idaresi tek taraflı bir formda ele geçirdi. Başa geldikten sonra af ilan ettiler. Lakin genel af ilanı ismi altında artık bile eski askerler, polisler, emniyet mensupları ve hassas yerlerde çalışan eski devlet memurları mevtle karşı karşıya. Her gün infaz haberleri duymaktayız. Ülke çapında Özbekler, Hazaralar ve Tacikleri zorla göç ettirdikleri ve kimi durumlarda onların gençlerini tutuklayarak infaz ettiklerini duyuyoruz.
ABD ve NATO güçlerinin ülkeden çekilmesiyle Afgan halkı, başta ABD olmak üzere bir vakitler dünya ülkeleri tarafından terör örgütü olarak ilan edilen Taliban’la bir başına kaldı. Ülkede çabucak hemen her alanda bir kaos yaşanıyor ve dünya da buna kayıtsız kalıyor.
‘TÜRKİYE’NİN HAVALİMANI İŞLETMESİNE KARŞI ÇIKTILAR’
Kâbil Havalimanı’nın işletmesine Türkiye talipti. Ancak Birleşik Arap Emirlikleri’ne verildi. Neden Türkiye’ye değil de BAE’ye verildi?
2021 Ağustos ayında ABD askerleri Afganistan’dan çekildikten sonra büyük bir güç istikrarı açığı ortaya çıkmıştı ve başşehir Kâbil’deki havalimanının nasıl denetim edileceği de belgisiz kaldı. Bu havalimanı, ülkedeki kara yollarının güvenliğinin sağlanmaması nedeniyle diplomatik misyonların seyahatleri, insani yardımlar, askeri birliklerin sevkiyatı ve lojistik araç-gereçler için stratejik değere sahip.
İlk taleplerin olduğu günlerde, Türkiye’nin bir NATO üyesi olarak Afganistan’da 500’e yakın askeri bulunuyordu ve bu askerler Kâbil Havaalanı’ndan askeri ve lojistik operasyonları sürdürüyordu. ABD ülkeden çekildikten sonra Kâbil Havalimanı’nın güvenliğinin sağlanması için arayıştaydı ve Türkiye bu ihaleyi kurallı bir biçimde kabul edeceğini söyledi. Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın, Biden ile görüşmesinde, Afganistan konusundaki fikirlerini çok açık, net olarak tabir ettiğini belirterek, “Eğer Afganistan’dan çıkmamız istenmiyorsa, bilhassa orada aşikâr bir takviyenin verilmesi isteniyorsa diplomatik, lojistik bunun yanında mali hususlarda Amerika’nın bize vereceği takviye büyük ehemmiyet arz ediyor” diye konuştuğunu hatırlatmakta yarar var.
Türkiye bu ihaleyi kabul ederken Pakistan ve Macaristan’ı da yanına alma fikrindeydi lakin Taliban NATO güçlerinin Afganistan’dan çekilmesinin akabinde bu teklifi kesin bir formda reddettiğini bildirdi. Taliban 29 Şubat 2020’de ABD ile imzaladığı muahede kapsamında Afganistan’da tek bir NATO askeri kalmayacak formunda anlaştılar ve doğal olarak Türkiye’nin havalimanı işletmesine karşı çıktılar.
Her ne kadar Kâbil Havalimanı’nın değeri, seyahat için tek inançlı yol yahut NATO ve Türkiye ilgileri ya da Afganistan ile tarihi ve siyasi alakalar olduğu vurgulanmış olsa da Türkiye açısından daha farklı bir ehemmiyete sahipti. 20 sene sonra Afganistan’da güç istikrarının değiştiğini görüyoruz ve Türkiye’nin Yeni Osmanlıcılık siyasetleri çerçevesinde bu havalimanı bölgede değerini koruyordu.
Siyasal manada ise, Taliban ülkeyi ele geçirdikten sonra Pakistan, Çin ve Rusya ile düzgün bağlantılar kurarak onlarla pazarlık masasına oturdu ve ismi geçen ülkeler o bölgede tarih boyunca bu türlü bir fırsatı kovalarken asla bunu diğerine devretmek istemezlerdi. Sonunda Taliban idaresi havalimanının işletilmesi için, güvenlik değil yalnızca operasyonel ve teknik hizmet verecek olan GAK isimli Katarlı bir şirketle anlaştı. İsmi geçen şirket bir evvelki hükümet devrinde ise 2 yıl boyunca Afganistan’da farklı hava limanlarında hizmet vermiş ve ihaleler de aldı.
