İran’da protestolar: İnsanlar özgürlüğün bedelini ödemeye hazır

İran’da 2019’da akaryakıta yapılan artırımlar sonucu 52 vilayette düzenlenen protestolarda iki hafta içerisinde 1500 kişinin öldüğü, 400’nün bayan olduğu bildirilmişti. 1978-1979’daki İslam İhtilali sürecinden bu yana en büyük protesto dalgası olduğu belirtilen bu şovlardan üç yıl sonra Jîna Mahsa Amini’nin katledilmesiyle bayanların öncülüğünde başlayan protestolar, hem her bölümün özgürlük taleplerini lisana getirdiği, hem de İran’da yaşayan tüm halkların rejimin yıkılmasına karşı ortak irade oluşturduğu kıymetli bir ‘ayaklanma’ niteliğinde.

İran polisinin ve rejim güçlerinin protestoculara saldırdığı hareketleri ve hak ihlallerini yakından gözlemleyen Hengaw İnsan Hakları Örgütü üyesi Neşmîlm Abdîlma, protestoları takip eden ve basına aktaran araştırmacı gazeteci Kaveh Qureshi ile Kürdistan Demokrat Partisi-İran Seçim Merkezi yöneticisi Selîm Zencîrî ile konuştuk.

‘İNSAN HAKLARI DEMEK HAFİF KALIYOR’

İran ve Kürdistan eyaletinde yaşanan hak ihlallerinin günlük ömrün bir kesimi olduğunu ve bu ihlallerin rejimin maddeleriyle savunulduğunu belirten Hengaw İnsan Hakları Örgütü üyesi Neşmîlm Abdîlma, “Bu protestolar için hem Kürdistan’da hem İran’da insan haklarından kelam etmek nitekim çok hafif kalır. Karşılığı yok. İran rejim güçleri ateşli silahlarla protestoculara saldırıyor, protestoları bastırmaya çalışıyor” dedi.

Abdîlma’nın aktardığı bilgilere nazaran Hengaw, Kürdistan eyaletinde 16 Kürt sivilin ömrünü yitirdiğini, 733 kişinin yaralandığı ve 600 üzerinde kişinin ise bilinmeyen yerlerde gözaltında yahut tutuklu olduğunu belgeledi.

‘KADINLARIN YÜZÜNE ASİT ATILIYORDU’

Protestoların bayanların öncülüğünde başlamasını ‘tarihsel bir birikimin ürünü’ olarak yorumlayan ve rejimin kurulduğu tarihten beri bayanların ‘yok sayılmayı kabul etmediklerini’ söyleyen Abdîlma, şöyle devam etti: “Protestoların bu derece büyümesi ve bu kademeye gelmesi, 44 yıllık İran İslam Devleti’nin iktidara geldiği birinci günle temaslı. Bilhassa bayanlara dönük baskıcı, ihlalci yapı tarih boyunca bayan katliamını yasal kılan, yok sayan temel bir sorun oldu ve burada bayanın iradesi rejim maddeleriyle yok sayılarak yasallaştırılmaya çalışıldı. Başını örtmeyen, uzun elbise yahut palto giyinmeyen, yani rejimin uygun gördüğü biçimde kapanmayan bayanların yüzüne asit atılıyordu.”

“Kadınların özgürlük ve hak gayreti, devir dönem oluşan kitlesel reaksiyonlar, İran rejiminin yasal desteklerinin kökenlerine bağlı olarak bayanlara dönük baskı, şiddet, yok sayma düzeneklerini da değiştirdi” diyen Abdîlma, “Gaşte Erşad” yani ahlak polisini oluşumunu şöyle anlattı:

“Kadınların başörtüsünü, giysisini denetim eden, bayanları dayakla, azapla gözaltına alan, tutuklayan ve Jîna Mahsa Amini’yi katleden “Gaşte Erşad” ya da ahlak polisi, İran rejiminin bayanı hiçleştiren yapısal tarihinin bir savunucu düzeneği olarak, son 17 yıldır bayan gayretine karşı kurulmuş özel bir güçtür. Ahlak polisi, o devir bayanların ayaklanmaları sonucu elde ettikleri küçük hakların elde edilmesine karşı oluşturuldu. Bilhassa, İran’ın büyük kentlerinde bayanların o periyot ayaklanması, ‘hijap’ yani başörtü ve kıyafetlerin kullanım kuralları bayanların ‘seçimine’ bırakıldı ve ardından ‘Gaşte Erşad’ resmi olarak oluşturuldu. Bayanlara yapılan zülüm, özel bir güç olan ahlak polis’leri tarafından yürütüldü-yürütülüyor.”

İran’da ahlak polisinin azap ettiği, tutukladığı binlerce bayan olduğunu, bayanların bütün baskılara karşın sindirilemediğini ve gayretlerinden vazgeçmediğini söyleyen Abdîlma, “Hem Kürdistan’da hem de İran’da bayanlar yıllardır örgütleniyor. Bayan cinayetlerine, idamlara, hak ihlallerine karşı her vakit en önde bayanlar oluyor. Bütün protestolara bayanlar öncülük ediyor, bedel ödüyor. Bütün maddeleri, uygulamaları bayanlara karşı olan bir İslam sistemi var. İslam Cumhuriyeti’nde ‘namus cinayetlerini’, bayanların giysisini, evliliğini, seyahatini de kapsayan hak ihlalleri ‘yasal’ olarak yapılıyor. Bu yüzden bayanlar, hak elde etmek için bu hareketlere öncülük ediyor ve bu kadar güçlü duruyor” sözlerini kullandı.

‘MEZAR TAŞINDA ‘JÎNA’ YAZIYOR’

Türkiye’de Kürtçe’deki X, Q, W, Î, Û, Ê harflerinin yasak olması nedeniyle Kürt çocuklar anadillerinde verilen isimlerini yalnızca aile içinde, yaşadıkları mahalle ya da bölgelerinde kullanabiliyor. Nüfusa kayıt yaptıran Kürt çocuklar, resmi kayıtlara geçtikleri birinci andan itibaren Türkçe olan ikinci bir isime sahip olmak zorunda kalıyor ve birinci isimleri kimliklerinde yer almıyor.

İran rejiminin himayesi altında yaşayan Kürtler de, birebir Türkiye’deki üzere Kürtçe isimlerini kullanamıyor ve ikinci bir isimleri daha oluyor. İran ahlak polisinin azabı sonucu ömrünü yitiren ve Mahsa Amini ismiyle dünya kamuoyunda yer edinin 22 yaşındaki Kürt bayanı Jîna üzere.

Abdîlma, dünya kamuoyunun ‘Jîna’ isminin bilmesi gerektiğine vurgu yapıyor ve İran rejiminin insanların kendi anadillerinde olan isimleriyle yaşamasına müsaade vermediğini, bunun bir hak ihlali olduğunu belirtiyor: “İran rejimi Kürtçe isimlere müsaade vermediği için Amini’nin iki ismi var. Gerçek ismi Jîna ve resmi ismi ise Mahsa. Ailesinin kullandığı, Kürdistan’da çağrıldığı ismi Jîna’dır. Mezar taşında Jîna yazıyor, kullandığı toplumsal medya hesapları Jîna ismiyle. Hastanede resmi ismi olan ‘Mahsa’ ile kaydedildiği ve kamuoyuna bilgilendirmesi resmi ismiyle yapıldığı için, Mahsa olarak herkesin lisanına yerleşti.”

Bu protestolarda yaşanan hak ihlallerini, cinayetleri, İran devletinin işlediği tüm cürümleri açığa çıkarmak, belgelemek, kayıtlara geçirmek ve memleketler arası kamuoyunda teşhir etmek için bütün güçleriyle çalıştıklarını bildiren Abdîlma, yaptıkları incelemelerde ömürlerini yitiren protestocuların birçoklarının ya başından ya da göğsünden vurulduğunu, Kürdistan eyaletindeki protestolara yönelik rejimin özel bir yönelimi olduğunu, durumu öngöremediklerini ve ortada bir savaş olduğunu kelamlarına ekliyor.

‘İNSANLAR HEM GEÇMİŞ HEM DE MEVCUT REJİMLERİ PROTESTO EDİYOR’

Amini’nin, yaptırımlarla irtibatlı ekonomik zorlukların yanı sıra temel insan hakları konusunda artan öfkenin ortasında olan İran’da pek çok kişiyi etkilediğini söyleyen araştırmacı-gazeteci Kaveh Qureshi, protestoların öne çıkan alt başlıklarını şöyle sıraladı:

– Protestoların ön saflarında bayanlar ve gençler yer alıyor.
– Bayanlar birinci sefer kamuoyu önünde toplu olarak başörtülerini çıkarıyor.
– Birçok kent birinci defa ayağa kalktı: Tabriz, Rasht, Ardabil, Bijar, Qorveh, Amol, Gonbad Kavus, Babolsar, and Divandareh..
– Üniversiteler yıllar sonra birinci defa hareketlendi. Tahran ve Tebriz üzere kentlerde öğrenciler protestoların ön saflarında yer aldı.
– Geçtiğimiz aylardaki protestoların bilakis, sloganlar yalnızca İstek Pehlevi’nin siyasi gayeleri üzerine değil. Beşerler hem geçmişi hem de mevcut rejimleri protesto ediyor.

‘İRAN’DA BİRİNCİLER YAŞANIYOR’

Protestoların tabiatını ‘feminist’ olarak nitelendiren ve protestolarda etnik, dini, kültürel ve toplumsal özelliklerin zayıf olduğunu kelamlarına ekleyen Qureshi, baskın olan tek ögenin feminist talepler olduğunu kaydediyor. Bütün protestolarda 30’dan fazla kişinin hayatını yitildiğini, İran’da Kürtler üzerindeki baskının ülkenin başka bölgelerine nazaran daha fazla olduğunu ve bu protestolarda ölenlerin birçoklarının Kürt olduğuna vurgu yapan Qureshi, şu açıklamalarda bulundu:

“Tüm İran halkı şu anda bedel ödüyor ve hükümete karşı, eşi gibisi görülmemiş bir biçimde birlikte uğraş ediyor. Kürdistan ve Azerbaycan eyaletlerindeki birçok görüntüde halkların, hükümetin isteklerine karşı birbirlerini destekleyen sloganlar attıklarını gösteriyor. İnsanların attığı sloganlar çok ilerici ve tüm sınıfların, kümelerin ve toplumsal politik güçlerin birlikteliği doğrultusunda. Erkekler daha evvel görülmemiş bir biçimde bayanları desteklemek için sokaklara döküldü ve taleplerini haykırdı. Gençler, bu protestoların ön saflarında yer alıyor. Son 20 yılda birinci defa İran toplumunun tüm bölümlerinin bu biçimde bir ortada olduğuna tanıklık ettiğimiz söylenebilir.”

Farslı aktivistlerin ve aydınların, İran İslam Cumhuriyeti’nin Kürtlere karşı yıllarca yürüttüğü anti-propagandalardan etkilendiğini söyleyen Kürdistan Demokrat Partisi’nden Kürt siyasetçi ve müellif Selîm Zencîrî, vakit içerisinde İslami rejimin tabiatının ortaya çıkmasıyla durumun değiştiğini ve onlarla öteki milletler, bilhassa de Kürtler ortasında bir yakınlaşma-ortaklaşma olduğunu aktardı. Zencîrî, şöyle konuştu:

“Jîna’nın ömrünü yitirmesinden sonra siyasi hareket Doğu Kürdistan’da genel greve gitti ve 19 Eylül’de doğu halkının başarılı bir genel grev yaptığını gördük. Bu grev, bu zalim rejimin baskı ve zulmüne maruz kalan İran’ın öteki bölgelerine güç ve moral verdi. İran halkı, siyasi olarak şuurlu ve kendini örgütleyebiliyor. Hükümet protestoları kan, baskı ve gaddarlıkla denetim etmeye çalışıyor”

‘JÎNA ARTIK ENTERNASYONAL BİR İSİM’

Jîna’ın toplumun bütün kısımlarında saklı vicdanları ve özgürlük isteklerini uyandırdığını kelamlarına ekleyen Zencîrî, “Jîna Kürt’tü fakat artık enternasyonal bir isim. Jîna’nın öldürülmesi, insanların bu sisteme karşı öfkesini açığa vurmasına neden oldu. Halklar ve toplum ortasında gereksinim duyulan dayanışma ve birlik, gündeme daha fazla getirilmelidir. Beşerler özgürlüğün bedelini ödemeye hazır” dedi.