Türkiye’nin bugünü, Osmanlı’nın son yılları üzere. 1910’larda temellendirilen sistemin yapısal meseleleri aşılamadı; demokrasiye varılamadı. O gün İttihat ve Terakki’nin, bugün de AKP’nin tek parti, lakin krizi derinleştiren istikrarlı iktidarı. İttihat ve Terakki, 1908-1918’in ve AKP de 2010-2022’in hâkim partisiydi. O yıllarda Meclis çalıştırılmazdı, bugün de pek farklı değildir. Bilhassa 2015 sonrasında, AKP’nin ‘torba kanunu’ bile Saray sisteminde boşa düştü. Meclis o kadar baypas edildi ki, İttihatçıların ‘muvakkat kanun devleti’ yerini, Prof. Kemal Gözler’in tahliliyle ‘genelge devleti’ aldı. Hiç kuşkusuz ikisi de hem Türkçü hem de Sünni İslamcıydı ve rejimi de totaliterdi. Asırlık uygulamayla sabittir ki, Türk milliyetçiliğinin iktisat politiğinde Türkçü ve Sünni İslamcı ortasındaki ara soğan zarı kadardır. Karşılaştırmayı aşikâr bahislerde hudutlu tutacağım, bilhassa borçlanma ve kimi siyasetlerdeki paralelliğe değineceğim.
İttihatçı hükümet, Osmanlı-Almanya ittifak antlaşmasını 2 Ağustos 1914’te imzaladı. Üç gün sonra seferberlik ve 11 Kasım’da harp ilan edildi. İttihatçı iktidar, Almanya’yla o kadar iç içeydi ki askerini Alman ordusuna ve maliyesini de Alman markına teslim etti. Alman Tuğgeneral Bronzart von Shellendorff, Osmanlı’nın Genelkurmay Lideriydi. Osmanlı’nın savaşa girdiğinde Osmanlı Genelkurmay İstihbarat Şubesi subaylarından Kâzım Karabekir, karargâhta müdürlerin Alman ve yardımcılarının Türk olduğunu yazdı: “Kayıtsız, koşulsuz Erkân-ı Harbiye Umumiyemize kadar her şeyimizi Almanlara nasıl oluyor da teslim ediyoruz. […] Bütün seferberlik ve toplanma planlarımızı Almanlar yaptı. Bizler yalnızca onlara materyal hazırladık. Şu hâlde harp çıkarsa durumumuz ne olacak?”[1]
Karabekir kuşkusunda haklıydı, o denli de oldu. Gerçekten Osmanlı, fiilen Almanya’nın yönlendirmesiyle savaşa girdi. Çanakkale’den girişi epey dertli olan ve bir dizi görüşme sonrasında Osmanlı bayrağı çekilen Alman gemileri Goben (Yavuz) ve Breslav (Midilli) Amiral Suşon komutasında Karadeniz’e çıktı. 29 Ekim 1914’te Sivastopol, Odesa, Novarosiski ve Kofe bombalandı ve böylelikle Rusya ile savaşa başlandı. Harbiye Nazırı [Millî Savunma Bakanı] Enver, kumandanları bilgilendirirken “Rusya’ya saldırın” buyruğuna değinmeden “Karadeniz’e çıkan filomuza Ruslar taarruz ettiler” diye yazdı.[2] Hatta İttihatçı hükümet, Bulgaristan’a, Almanya-Osmanlı safında savaşması için Meriç’in batısında Dimetoka’yı hibe etti. Lozan’da bağışlanan toprak istenirse de sonuç değişmez.[3] Toprak bağışını Halil Menteşe ve Celâl Bayar da yazdı anılarında.
İttihatçı hükümet, girdiği dünya savaşını, ırki paklığın ve ekonomiyi Türkleştirmesinin fırsatına dönüştürdü. Devrin iktisat politiğini tahlil eden Zafer Toprak, gerçek tespit etmişti: Savaş şartlarında piyasanın ulusallaştırılması amaçlandı ve “Müslüman, gayrimüslime karşı” kayırıldı.[4]
Bugün, 1914-1918’deki üzere bir dünya savaşında olmayan ve içeride güvenlikçi politikayı önceleyen Türkiye, devşirilen paramiliter ögelerle Libya’dan Suriye’ye ve Azerbaycan’a silahlı gücüyle alandadır. Bunun toplumsal ve ekonomik maliyetinin şahidiyiz!
PARAYI VEREN DÜDÜĞÜ ÇALMAZ MI?
Said Halim Paşa’dan sonra 4 Şubat 1917’de Talât Paşa’nın oluşturduğu kabinede tekrar Maliye Nazırı olan Cavit, Osmanlı’nın harbe girmesiyle 1914 Ekim’de ayrıldığı nazırlık misyonuna iki buçuk yıl sonra geri döndü. Misyonu vekâleten üstlenen Dahiliye Nazırı Talât, 1914-1917 periyodu bütçesiyle ilgili bilgi vermemişti. Nazır Cavit’in, 1917 ve 1918 yılı bütçesi hakkında 21 Şubat 1918’de Mebusan’da ve 2 Mart’ta Âyan’da yaptığı konuşma, harbin maliyeti, bütçe ve Almanya’dan alınan borç hakkında bilgilendiriciydi. Meclis kürsüsünde, harbin Almanya’nın parasıyla yapıldığını söylemekten çekinmeyen Nazır Cavit, harp yılları bütçesinin kesin hesabının yapılmadığını da belirtti. Buna nazaran, savaşın başında 155 milyon lira olan borç toplamı, 388 milyona yükseldi ve yalnızca 30 milyonu Tekâlif-i Harbiye yani savaş devri alınan iç borç niteliğinde olup, geriye kalan dış borç toplamıysa 358 milyon liraydı. Toplam dış borç yaklaşık 203 milyon lira artmıştı. Almanya, 201 milyon 255 bin lira ve Avusturya, 2 milyon 167 lira borç vermişti.[5] Sayılar ortadadır, nazırın da söylediği üzere savaşın finansmanı Almanya’dan alınan parayla sağlamıştır.
İttihatçı hükümetin dünya savaşının finansmanı için Almanya’dan aldığı borç, Lozan görüşmesi kapsamında ödenmesi planlanan borca dâhil edilmemiştir. Gündem konusu savaş öncesi borçtur ve bundan Türkiye hissesine düşen de büsbütün ödenmiştir. Savaşın Anadolu ve Ortadoğu’nun Türk, Kürt, Ermeni, Rum, Pontos, Süryani, Arap, Yahudi ve başka halklarına ödettiği toplumsal faturanın, rakamsal olarak tabir edilemeyecek kadar büyük olduğunu öngörmek için vicdanlı olmak kafidir.
Bugüne gelirsek, Türk tipi başkanlık/Saray rejimiyle Türkiye’nin iç ve dış borç toplamı süratle arttı. 2016’da 760 milyar lira olan borç toplamı, 2018’de 1,1 trilyona, 2020’de 1,8 trilyona ve 2022 Mayıs’ında 3,4 trilyon liraya yaklaştı. 2018 Aralık-2022 Mayıs devrinde borç toplamı 3,1 misli büyüdü.
İki periyodu karşılaştırdığımızda, iç ve dış borç toplamı 1914 Kasım-1918 Mart’ta 2,5 ve 2018 Aralık-2022 Mayıs’ta 3,1 misli arttı. Parayı veren düdüğü çaldığına nazaran, Alman markına muhtaç İttihatçı hükümet, savaşa girmekle kalmadı, Bulgaristan’a toprak bağışladı ve Genelkurmay Başkanlığını da Alman generale verdi.
Aradan 100 yıl geçti, hem de borçlanma faizinin oldukça yükseldiği ve krizin derinleştiği günümüzde “parayı veren düdüğü çalmıyor” diyebilir miyiz? ABD, Rusya, BAE, Arabistan vesaireyle ikili bağın son beş yılını tahlil etmek kâfi değil mi? Gazeteci Cemal Kaşıkçı cinayeti ve rahip Andrew Brunson davasında neler olduğunu da hatırlayalım.
1914’TE VE 2015’TE ‘EŞİT VATANDAŞLIK’ UMUDU
Osmanlı’da ulusal sorun, Fransız ihtilalinin Avrupa’yı ve dünyayı sarstığı şartlarda daha da görünür oldu. Saray, 1878’de anayasayı ilga ve meclisi kapatmakla artırdığı merkeziyetçiliğiyle, idari-mali krizi ve milletler problemini daha da derinleştirdi. Tanzimat’la milletler sistemine getirilecek “eşitlik” telaffuzda kaldı. Sarayın kulundan ‘bireye’ ve din temelli cemaatlerden ‘eşit milletler’ sistemine geçilemedi. 1878 darbesiyle pozisyonunu sağlamlaştıran saray, 1890’larda Ermeni sorunu özelinde Hamidiye Alayları imhasıyla, ‘öteki’ Hıristiyan milletlerine ne yapacağının siyasetini netleştirdi.
1908’de, 1878’in Abdülhamid zulmüne “dur” dendi, fakat “eşit vatandaşlık” gayreti derinleşemedi. Elbette Balkan Savaşı sarsıcıydı, lakin İttihatçıların hali temel olarak 1908’i derinleştirme rotasında olmadı. 1908’in ertesinde temel tıkanıklık, Ermeni sorunu özelinde iktidarın güçlü partisi İttihat ve Terakki’yle Taşnak Partisi’nin (Taşnaktsutyun/Ermeni Devrimci Federasyonu) yaptığı müzakerede yaşandı. Taşnak’ın “Osmanlı Ermenistanı, imparatorluğun ayrılmaz modülüdür, adem-i merkeziyetçilik temelinde yönetilmelidir” önermesine[6] karşın gelişme sağlanamadı. Ancak milletlerarası diplomasinin devreye girmesiyle İttihatçı hükümet, 8 Şubat 1914’te Ermeni sorunuyla ilgili ıslahat paketini imzaladı. Birinci paketi 1895’te imzalayan da Abdülhamid’di. Bunu, İttihatçı başkanlardan Halil Menteşe, “Ermenistan ıslahat paketi”ydi[7] diye yazdı. “Eşit vatandaşlık” kapısını açacak paketin gereği yapılmadı ve Birinci Dünya Savaşı’nda Ermeni soykırıma varan siyaset uygulandı.
100 yıl sonra 2010’larda AKP iktidarında Kürt sorunu özelinde Oslo’da ve İmralı’da yapılan müzakere 28 Şubat 2015’te Dolmabahçe’de açıklanan 10 unsurluk mutabakatla bir kademeye geldiyse de masa devrildi. Dolmabahçe’deki toplantıdan bir gün evvel “Siyasi irade, ilgili devlet kurumlarıyla birlikte tahlil sürecini devam ettiriyor, ettirecektir” diyen Cumhurbaşkanı Erdoğan, tahlille ilgili tartışmanın ağırlaştığı günlerde 20 Mart 2015’te “Haberim yok, yanlışsız bulmuyorum” dedi. Dolmabahçe heyetinden Sırrı Süreyya Önder’se, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın her bahiste bilgilendirildiğini söyledi ve Bülent Arınç’ın “Sayın Cumhurbaşkanı bu gelişmelerden haberdardır” açıklamasına dikkat çekti. Güvenlikçi siyasete dönüldü ve bugüne geldik, neler olduğunun şahidiyiz. Cumhurbaşkanı Erdoğan, Diyarbakır ve Van’da, “[Ç]özüm sürecini sonlandıran biz olmadık” derken, Oslo görüşmelerini başlatan eski MİT Müsteşarı Emre Taner’se, masaya oturulduğunu, lakin yol haritasının olmadığını söyledi. 9 Kasım 2016’da TBMM’nin Fethullah teşkilatını araştırdığı komitede konuşan Emre Taner, “Biz Oslo sürecine yabancılar Kürt problemini oyuncak yapmasın diye girdik” dedi (s. 125). “Yol haritası yoktu” tespiti neyin gerekçesiydi? Erdoğan, 27 Şubat’ta “çözüm” ve 20 Mart’ta “hayır” dedi; neden?
‘MUVAKKAT KANUN DEVLETİ’ VE ‘GENELGE DEVLETİ’
İttihat ve Terakki, iktidara Meclis kapalıyken Ocak 1913 darbesiyle tam hâkim oldu. Meclis, lakin 22 ay sonra Mayıs 1914’te açıldı. İttihat ve Terakki, 1913 kongresinde kabul ettiği programının 1’inci hususunda, adem-i merkeziyet yani yerinden idare prensibini reddetti.[8] Bu, çok milletli Osmanlı’yı, Türk-Sünni İslam’a nazaran ‘tek’leştirme ve merkezileştirmeydi. İttihatçılar vakitle “Türkçü ve devletçi”[9] olduğunu da programına yazdı. Bunlar o güne kadar maskelenen zihniyetin açıklanmasıydı.
Meclis vardı, ancak çalıştırılmadı. İttihatçıların yasamaya bakışı Enver Paşa’ya atfedilen, “yok kanun, yap kanun” deyişiyle hatırlanmaktadır. İttihatçı hükümet, yasama yetkisini muvakkat kanunlarla kullandı. 1876 Anayasasına nazaran bunların Meclis’te görüşülmesi vaktinde yapılmadığı üzere birçok hiç gündeme gelmedi. 4 Kasım 1915’te 249 kesim muvakkat kanun Mebusan’a getirildi ve sonraki gün 177 tanesi kabul edildi. Kanunların özetleri okundu ve itiraz olmaması halinde kabul edildiği varsayıldı. Tarık Zafer Tunaya, İttihatçı iktidarın yasama faaliyetini netleştirdi: 1908-1918’de 1000 tanesi İttihat ve Terakki periyoduna ilişkin olmak üzere, toplam 1682 muvakkat kanun ve 1500 olağan kanun yürürlüğe kondu.[10] Milyonlarca insanı sürmenin ve malına-mülküne el koymanın 27 Mayıs 1915 tarihli Tehcir Kanunu ve 26 Eylül 1915 tarihli Tasfiye Kanunu da birer muvakkat kanundu. Bu manada, İttihatçı iktidar yılları ‘muvakkat kanun devleti’ periyoduydu. Kavramsallaştırmada, Kemal Gözler’in tarifini dikkate aldım.
Prof. Dr. Kemal Gözler, 15 Mayıs 2021 tarihli makalesinde AKP iktidarının geldiği noktanın ‘kanun devleti’ bile olmadığını tabir etti: “Son bir yıldır ise Türkiye’de birtakım mevzularda fiilî bir yasaklama rejimine geçilmiştir. Kimi insan fiilleri genelgelerle yasaklanıyor. Üstelik bu genelgeler de Resmî Gazete’de yayınlanmıyor. Yasakların ardında bir kanun yoktur. Bu yasakların gerisinde bir Cumhurbaşkanlığı kararnamesi yahut bir Cumhurbaşkanı kararı da yoktur. Hatta bu yasakların gerisinde bir yönetmelik de yoktur. […] Bir vakitler, Türk hukukunu eleştirmek için “Türkiye Cumhuriyeti bir ‘hukuk devleti’ değil, bir ‘kanun devleti’dir” deniyordu. 15 Temmuz 2016 darbe teşebbüsünden sonra ilân edilen harikulâde hâl rejiminde, kanunların yerini kanun kararında kararnameler alınca “Türkiye Cumhuriyeti artık ‘KHK devleti’ oldu” denilerek tenkitler yapıldı. O günleri de arar olduk. Artık “Türkiye Cumhuriyeti bir ‘kanun devleti’ yahut ‘kararname devleti’dir” bile diyemiyoruz. Maalesef geriye diyecek tek şey kalıyor: Beğenilen geldin ‘genelge devleti.” Saray’ın “yaptım oldu” icrası bu türlü özetlendi. Kemal Gözler, bir diğer çalışmasında da Cumhurbaşkanlığı hükûmet sisteminde çıkarılan 55 kararnamenin 31’inin değişiklik yapılması hakkında olduğunu ortaya koymuştu.
Birinci sonuç: Sistem kaynak muhtaçlığını borçla karşılamaktan kurtulamadı.
İkinci sonuç: Hukuken kanun, genelgeyi bağlayacağına nazaran, genelge devleti, 100 yıl evvelki muvakkat kanun devletinin gerisindeydi.
Üçüncü sonuç: 1914’ten bugüne seçimli sistem, demokrasiyi içermedi; “can ve mal güvenliği” ve “eşit vatandaşlık” talebinde bir arpa uzunluğu yol alınamadı!
NOTLAR
[1] Kâzım Karabekir, Birinci Cihan Harbine Neden Girdik, cilt: 1, hazırlayan: Prof. Dr. Faruk Özerengin, Emre Yayınları, 5. basım, İstanbul-2000, s. 69.
[2] Genelkurmay Başkanlığı, Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3’üncü Ordu Harekâtı, cilt: 1, Genelkurmay Basımevi, Ankara-1993, s. 100; Türk Parlamento Tarihi, I. ve II. Meşrutiyet, cilt: 1, TBMM Vakfı Yayınları No: 14, Ankara-1997, s. 660.
[3] Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, cilt: III, kısım: 2, 3. baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara-1991, s. 476-480; Lozan Barış Konferansı, tutanaklar-belgeler, Çeviren: Seha. L. Meray, cilt: 1, 2. baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul-2001, s. 29, 33, 43, 46.
[4] Zafer Toprak, Türkiye’de ‘Millî İktisat’ (1908-1918), Yurt Yayınları, Ankara-1982, s. 21.
[5] Maliye Nazır Cavit’in beyanatı, Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi (MMZC), devre: 3, sene: 4, cilt: 2, s. 416-438 ve Meclisi Âyan Zabıt Ceridesi (MAZC), devre: 3, sene: 4, cilt: 1, s. 112-113 ve 527-544.
[6] Dikran Mesrob Kaligian, Taşnaklar ve İttihatçılar, çeviren: Deniz Memnun Taşyürek, Aras Yayıncılık, İstanbul-2017, s. 117-222.
[7] Halil Menteşe’nin Anıları, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul-1986, s.167-179.
[8] Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler, İkinci Meşrutiyet Devri, cilt: 1, Bağlantı Yayınları, İstanbul-1998, s. 62, 140, 145; Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler, İttihat ve Terakki, cilt: 3, Bağlantı Yayınları, İstanbul-2000, s. 293.
[9] Tarık Zafer Tunaya, cilt: 1 ve 3, s. 62-63, 153 ve 295.
[10] Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Gelişmeler (1876-1938), Birinci Kitap, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Mayıs 2003, 2. baskı, s. 170; Tarık Zafer Tunaya, cilt: 3, s. 267, 466-468.
